Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 130

[p. 246]

André Demedts
Herinneringen aan Albert Westerlinck

Hoe ver ook in de tijd, hoe dicht in de herinnering. In 1934 was Albert Westerlinck, genoemd met de naam waarboven hij zijn eerste gedichten publiceerde, twintig jaar oud. Zij verschenen in De Tijdstroom, en hoewel hij er later weinig of geen belang aan hechtte, zijn ze voor een bezinning op zijn persoonlijkheid en werk, denken en zijn, onmisbaar gebleven. Het wekt geen verwondering dat hij toen, als seminariestudent, een deel van zijn inspiratie in zijn religieuze bezieldheid zocht en vond. Wel dat aan zijn poëzie de triomfantelijke inhoud en stembuiging ontbrak van de vele gelovige dichters uit die tijd, die misschien wel Vondel en Gezelle, maar te weinigen onder hen buitenlandse geloofsgenoten gelezen hadden. Sommigen gingen er zelfs trots op dat zij alleen hun eigen werk lazen, om niet door anderen beïnvloed te worden; wat goed bedoeld was en zo misleidend overkwam.

In die eerste verzen richtte Westerlinck zich tot zijn zusje en tot zijn moeder, op zoek naar een synthese, een band die zijn aardse en aan de aarde ontheven existentie kon verenigen, kon binden tot een onlosmakelijke eenheid. Een van die gedichten was getiteld Terugkeer - reeds op zijn twintigste jaar - en was aan zijn moeder opgedragen. Hij opperde daarin de mogelijkheid, wat meteen wens en verlangen insloot, dat hij misschien later naar en tot haar aanwezigheid en wezensgrond terug zou keren. Bedoeld was: zoals een volwassen man, die door ervaring wijsheid won, zich weleens inniger dan omtrent zijn twintigste jaar aan zijn moeder hecht.

Dat zou hem de vreugde en het geluk schenken van een ‘wezenloos rusten in haar schoot’, ‘een dromen van geluk, dat zij en hij weten en wensen als een slapen tot de Dood’ - een bereidheid om vrij uit dit bestaan naar het Jenseits over te varen. Wij hebben wezenloos onderstreept. Mogelijk heeft hij bedoeld ‘zonder het te beseffen’, maar ook als onze veronderstelling opgaat blijft er een mysterie. Er spreekt geen ongeloof, ook geen twijfel uit zijn verlangen naar een uiteindelijke bestemming, wel een ontgoocheling, een onrust omdat dit leven hem niet gunde wat hij hoopte en verlangde: de vrede van een zelveloos worden, in de betekenis die Hadewijch aan het woord gehecht heeft.

[p. 247]

Die betekenis wekt het vermoeden dat Westerlinck vroeger en schrijnender dan veel kunstenaars van zijn leeftijd, die zich in het klimaat van een verlaat expressionisme een ideale maatschappij met volmaakte christenen en humanisten inbeeldden, door een illusieloze realiteitszin geteisterd werd. Zij zouden zich met gemeenplaatsen tevreden stellen, hij zou zoeken naar de moeilijk te vinden woorden die zonder uit te dagen zijn visie op leven en waarheid, literatuur en wijsbegeerte duidelijk konden maken. Maar de ware geroepenen, de getekenden zoals hij, die reeds als knaap tot een vollediger menszijn geroepen worden, beseffen reeds vóór hun lichamelijke volwassenheid dat zij niet zijn zoals veel anderen. Niet beter, niet slechter. Het lijkt een vorm van uitverkiezing, niet tot een vlotte aanvaarding van wat hun voldoening schenkt, wel tot verwerping van zelfbedrog en massacultuur. Zoals Augustinus zullen zij maar kunnen rusten, iets anders dan berusten, in een alomvattende overgave aan de laatste waarheid, de volstrekte zingeving van het bestaan. In de bundel Aardsch en hemelsch (1943) heeft Westerlinck op zijn negenentwintigste jaar geschreven:

‘Zoo gaan de jaren heen, maar steeds komt het ontwaken.
Dan zie 'k mij zelven aan en som op wat ik ken
en wat ik weet om u en andren wijs te maken;
ik weet nog slechts alleen: ik weet niet wie ik ben.’

Het kwatrijn tekent de dichter, criticus, essayist, hoogleraar en, wat belangrijker is: de mens die als kenner van de literatuur en als priester veertig jaar in de openbaarheid gewerkt heeft, ja duizenden studenten en ouderen dan zij zijn kennis van de literatuur, haar tekorten en vergissingen, waarheden en twijfels doorgegeven heeft, getuigde van zich zelf: ‘Ik weet niet wie ik ben’. Hij wist des te beter wie en wat anderen waren en betekenden, omdat zoals hij verklaarde het ‘dichterschap latent in hem leefde’. ‘Maar ik ben er destijds bewust mee gestopt. Ik zag geen weg meer... in het poëtisch milieu waarin ik vertoefde’, antwoordde hij op een vraag van Gaston Durnez.

De dichter is op een bepaald ogenblik, vroeger dan Gezelle, in zijn donkerste levensperiode voor het schrijven van gedichten teruggeschrikt. Waarschijnlijk omdat zijn poëzie een deel van zijn lezers ontgoocheld, misschien ontredderd zou hebben. Westerlinck was er terecht van overtuigd dat ons publiek niet voorbereid was op de religieuze problematiek die sinds het einde van de achttiende eeuw verder geëvolueerde volkeren van onze begoochelingen en zekerheden had vervreemd en juist daardoor de waarde van hun literatuur had verhoogd. In zijn afscheidscollege zal hij erop wij-

[p. 248]

zen ‘dat de woordkunst haar hoogste toppunt bereikt wanneer de kunstenaar de ongebonden hartstocht vrijmaakt en uitbeeldt’. Als de waarheid op zichzelf voor de existentiële waarheid plaatsmaakt. De verscheurdheid in de mens, zijn onrust, passie en wanhoop het halen op een apollinisch evenwicht.

Hoe bevreemdend het moge schijnen, Westerlinck was niet alleen vooruit op onze tijd. Toen hij in 1977 zijn studie over De innerlijke wereld van Guido Gezelle publiceerde, werd hem erop gewezen dat hij een halve, als het niet een volle eeuw was, op de Gezellestudie ten achter bleek. Jongere geleerden waren ervan overtuigd dat hij te weinig aandacht besteedde aan het sociale element in zijn interpretatie van Gezelles poëzie. Was dat wel zo en waarin verschilde die vermeende tekortkoming van de bedenking, uit een andere gezichtshoek naar voren gebracht, dat Westerlinck het religieuze en priesterlijke in Tijdkrans, Rijmsnoer en Laatste Verzen niet voldoende tot zijn recht liet komen? Hij vond het niet meer de moeite waard zijn opvattingen te verdedigen door ze te verduidelijken. Het zou toch maar aanleiding geven tot een gedachtenwisseling zonder andere uitkomst dan de vaststelling dat ieder gelijk had, en dat aanvaardde hij met een nuchtere kijk op hun literaire meningsverschillen.

Op 19 maart 1947 schreef hij in een brief: ‘Men leert vroeg in den mensch te berusten, men ziet dat ook het heiligste speelgoed is voor animale behoeften. Ik ben reeds zóó oud... te oud om afschuw te koesteren, ja zelfs om ontgoocheld te zijn. God kan mij niet meer ontgoochelen, de menschen evenmin. Ik word gewoon dat ik meer en meer tusschen hen rondwandelend en tot hen sprekend, als een schim ver van hen ben, onthecht, ver weg, eenzaam en toch rustig. Ik voel dat het onmogelijk zal zijn mij ooit nog met hen te verzoenen, tenzij ik afstand doe van het diepste credo van leven en werk: credo. Het lijkt mij toch verkieslijker op den duur... alléén te leven desnoods met de boomen en de dieren, dan wel met menschen, waarmede men moet comedie spelen om ze gelukkig te maken en waarmede men moet liegen om gelukkig te zijn’.

Hij maakte een crisis door voor hij ‘op 't midden van zijn levenspad gekomen was’ en ging in de voorzomer van 1948 naar Italië. ‘Ik heb me een ziekentroost geschonken met de Italiëreis, ver weg van dit land en zonder boeken en zonder herinnering, maar ik moest helaas terugkomen! - Wat kan ik u zeggen? Geloven in de overzijde en inmiddels troost zoeken in het werk - ik zie niet anders meer. Naarmate de mensen ouder worden, zo merk ik, worden ze milder, ze kunnen de vluchtheuvel van de humor bereiken, zich verlossend van wrok en wrevel en mismoed. God, die zoveel miljoenen ouder is dan de oudsten onder de mensen, moet ook een humo-

[p. 249]

rist zijn, een perfecte humorist...’ Omdat Hij zonder begin of einde tijdeloos is en weet waar de toekomst zijn schepselen zal voeren.

In augustus 1954 werd tijdens de Vliebergh-Vakantieleergangen te Leuven een symposium gehouden over het letterkundig onderwijs in de humaniora. Prof. Dr. G. Verbeke handelde over Literatuur en Levensbeschouwing, Em. Janssen S.J. over Literaire Opvoeding en Levenshouding en Albert Westerlinck over De esthetische factor in het letterkundig Onderwijs. Hij besloot zijn lezing als volgt: ‘Men schatte de literatuur en het geheel van ons menselijk leven voor niet meer dan ze is, doch ook voor niet minder. Men trachte ze te zien in haar eigen natuur. Men beschouwe dus ook in het literaire onderwijs, vooral in de humaniora, de literaire teksten niet vooraf als een didactisch exempel of als een filosofisch document, niet als een “mijn” voor historische documentatie en niet als een aansporing voor psychologisch onderzoek...’ Hij zal er later in een gesprek aan toevoegen: ‘Evenmin als een wekroep in het voordeel van politieke of sociale idealen’.

Weldra bleek dat hij niet altijd begrepen en als theoreticus over literatuur aanvaard werd. Het hoeft geen verwondering te wekken, ver van te ergeren. Er zou zonder tegenstellingen en vergissingen geen vooruitgang zijn op die langzaam klimmende weg naar meer inzicht en begrip, die vaak als een terugval bekritiseerd wordt door degenen die in alle veranderingen een gevaarlijke bedreiging vrezen. Jarenlang heeft Westerlinck daaronder geleden. Hij klaagde over hoofdpijn en slapeloosheid. Hij hoopte het verdriet dat hem werd aangedaan te vergeten door meer in de natuur te leven, door verpozing in den vreemde en een rusteloze werkzaamheid.

Het was in die periode dat hij zich gaarne in de Kempen, zijn geboorteland zei hij, te midden van bos en heide een buitenverblijfje gekocht had. Hij poogde zich aan de eenzaamheid te gewennen, sloeg de das gade die zich op zijn domein een burcht gebouwd had en ontdekte dat eenzaamheid zwaar om dragen is. ‘Kom eens naar West-Vlaanderen en ik zal je dingen tonen die je niet kent’. Het was in het begin van oktober, als de kleuren van het landschap zo mooi, de natuur zo stil is en de avondroep van de patrijzen om samen de dreiging van nacht en gevaar door te brengen zo roerend klinkt. Maar de hoop, weemoed door weemoed te overwinnen, was er niet bij. Wij zaten, al was het misschien nog niet nodig om de kou, bij het haardvuur en hij verontrustte er zich over dat de katholieken niet schenen te vermoeden dat de grondslagen van geloof en kerk viel dieper en breder ondermijnd waren dan zij beseften. Zij hadden te overmoedig op zichzelf vertrouwd en geen verklaring gevonden noch gezocht om een reddend antwoord op de vragen van de jeugd voor te leggen.

Misschien lag in een wanhopige tijd de redding in de aanvaarding dat hopen meer troost geeft dan geloven.

[p. 250]

Het geloof leek op een offer. Op een lamp waar steeds olie moest worden bijgevoegd opdat zij zou blijven branden. En hij haalde Kardinaal Newman aan: ‘Gun mij een straaltje licht voor mijn volgende stap, licht om tot het einde van mijn wegen te gaan mag ik ontberen.’

In 1978 vreesde hij voor zijn gezicht. ‘Het waren dagen van angst, tot ik vernam dat ik kon geopereerd worden. De operatie was niets, maar de complicaties die volgden en de halve blindheid met het bedekte oog dompelden mij in een vervelende werkeloosheid, die ik dank zij mijn zuster heb overwonnen.’ En verder in dezelfde brief van 2 augustus 1978: ‘Ik ben blij dat ik mijn onderwijswerk heb kunnen neerleggen, niet om het onderwijs zelf maar om de slameur, de onbenullige ijdelheid van enquêtes, vergaderingen en dergelijke, en om het diepere bewustzijn hoe kort het leven is en dat enkel het essentiële telt. Ik ben nu zeer gelukkig omdat ik kan lezen, werken, doen wat ik wil.’