Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 130

[p. 214]

Koen Vermeiren
Kroniek
De levensgrote droom van een romanticus

De roman De laatste zomer (De Clauwaert, 1985) van Frans Depeuter vangt aan met een feestelijke huwelijksaankondiging: Greg Naersens en Hilde Nemesens zullen elkaar eeuwige trouw beloven, zoals dat heet, op 23 oktober 1970. Maar al na enkele jaren blijkt er flink wat sleet op deze idyllische belofte van toen te zijn gekomen. De relatie houdt nog enkel stand uit gewoonte. Beide partners zijn op elkaar uitgekeken, maar hebben de moed niet hun huwelijk te beëindigen. Ze zijn in elkaar ontgoocheld, maar durven de consequenties die hieruit voortvloeien niet onder ogen zien, deels omwille van hun dochtertje Elsje. Zo zijn ze in de klassieke patstelling terechtgekomen, waarbij ze ‘niet mét elkaar, maar ook niet zónder elkaar kunnen leven’ (p. 10). Om aan dit dilemma en aan zijn eenzaamheid te ontkomen, besluit Greg zijn gevoelens en verlangens neer te schrijven. Dat gebeurt overwegend in briefvorm en in de ik-persoon, waardoor de notities van Greg worden ingekapseld in het hij-verhaal van de verteller. Op die manier had de hoofdfiguur afwisselend van buiten af en van binnen uit beschreven kunnen worden, zodat er een spankracht had kunnen ontstaan tussen het gedrag van de hoofdpersoon en zijn verward innerlijk leven. Het is jammer dat Frans Depeuter die kans niet heeft benut. Regelmatig verwoordt de verteller expliciet de gedachten van Greg, waardoor hij niet alleen de afstand tussen zichzelf en zijn personage verkleint, maar waardoor hij tevens het functionele verschil tussen de twee vertelstandpunten weer tenietdoet. En wat relativering ten opzichte van de hoofdfiguur had nu precies geen kwaad gekund, want met Greg blijkt wel wat aan de hand te zijn.

Hij is een bankbediende voor wie onevenwichtigheid, wispelturigheid en besluiteloosheid een levensstijl zijn geworden (p. 13). Hij zoekt wanhopig naar contact met de anderen, maar slaagt er niet in zijn uitzichtloze eenzaamheid te doorbreken (cfr. p. 22). En daarom wil hij al schrijvend ‘een mantel van woorden’ ontwerpen, om daarmee zijn innerlijke pijn te verzachten (p. 17). Hij weigert hardnekkig te aanvaarden dat de mens in wezen materie is en de droom een maatschappelijk produkt (p. 38). In hem leeft het verlangen naar de ideale Vrouw die het antwoord zal zijn op al zijn vragen (p. 26). Voorlopig noemt hij haar nog ‘Liefste Onbekende’ (p. 25).

[p. 215]

Maar dan ontmoet hij Caroline, en meteen voelt hij ‘dat hij weer vleugels zal krijgen’ (p. 32); zij verpersoonlijkt zijn ideaal. De symboliek en de mythische verwijzingen duiken nu overal op. Gepaste liedjesteksten ondersteunen nét op het goede ogenblik de gevoelens van de hoofdpersonages. Caroline wordt al spoedig omgedoopt tot ‘Echo’ en in een brief schrijft Greg dat hij zo bijzonder veel houdt van narcissen, al weet hij niet waarom... (p. 48). Het kan zeker geen toeval zijn dat Gregs familienaam (Naersens) zoveel lijkt op ‘narcis’.

Het toeval gaat trouwens een wel zeer grote rol spelen in het boek. Op de meest onverwachte plaatsen lopen Greg en Echo elkaar tegen het lijf: in een bar (p. 32), op straat voor een winkel (p. 41), tijdens een actie van het Rode Kruis (p. 43), in de supermarkt (p. 50), op de markt (p. 53), aan de kust (p. 67), in een lunapark op de dijk (p. 70). Even gaat men dan ook geloven dat Caroline-Echo een (aanvaardbare) projectie van de briefschrijvende Greg is. Hoe zijn al die toevalligheden of spelingen van het lot anders allemaal te verklaren? In een van zijn brieven schrijft Greg trouwens zelf:

‘Zijn deze brieven, die je trouwens nooit zult ontvangen, dan
toch een surrogaat voor de feit-elijke (sic) eenheid, een soort
van geestelijke masturbatie?’ (p. 81)

Maar nee, de projectiemogelijkheid blijkt niet houdbaar. Caroline-Echo wordt ook door anderen, zoals het dochtertje van Greg en zelfs Hilde, daadwerkelijk gezien (p. 44). Greg heeft tastbare herinneringen aan haar, zoals een Don Quichotbeeldje (p. 51) en een foto (p. 52). Bovendien vinden ontmoetingen met Echo ook plaats in het hij-verhaal, dat door de verteller wordt geschreven. Met andere woorden: Caroline bestaat zonder twijfel werkelijk. Ik vraag me af of Depeuter de lezer niet beter in twijfel had kunnen laten omtrent het al dan niet bestaan van Caroline (het ideaal). Het had de spanning in het verhaal kunnen opwekken en Gregs problematiek en psyche zouden er wellicht meer werkelijke diepgang door hebben gekregen. De relatie tussen Greg en Caroline-Echo wordt nu overwegend beheerst door twee gevoelens: een tranerig-sentimentele romantiek en een schuldbesef dat de hoofdfiguur bijna paranoïde maakt. Wanneer de 35-jarige Greg met de 18-jarige Caroline over straat wandelt, maakt hij de volgende bedenking:

‘Ze hebben het gezien, ik weet zeker dat ze ons gezien hebben,
ik heb hen zacht horen mummelen toen we voorbijliepen, ik heb

[p. 216]

 

hun lippen zien bewegen achter de ruiten, ik heb hun vingers

 

zien wijzen, hun bloed horen bonzen van ergernis, ik heb hen

 

horen denken: wat loopt die oude doffer daar met dat hoentje

 

te doen?’ (p. 86)

Dat Greg inderdaad besmet moet zijn met een diep ingeworteld, bijna metafysisch schuldbesef en een zwaar minderwaardigheidsgevoel, blijkt nog uit andere voorvallen. Wanneer hij nog maar aan de schoot van Caroline denkt, voelt hij zich al ‘zondig vertederd’ (p. 42), wanneer hij haar streelt en kust, krijgt hij een ‘soort van schuldbewustzijn’ (p. 71) en als ze dan uiteindelijk toch in een hotelkamertje belanden (Caroline is nog maagd, cfr. p. 83), heeft Greg een afkeer van de groezeligheid en het achterbakse van deze lichamelijke liefde in een gehuurde kamer (p. 84). Even maagdelijk als ze gekomen was, verlaat Caroline het hotel. De zuiverheid is bewaard; al lijkt me dit een moeilijk voorstelbare situatie.

Greg zelf voelt zich ‘een druiloor (...), een sufferd, een zoutzak, (...) een stumperige kniezer die de dagen laat verloren gaan tussen spijt om gisteren en angst om morgen’, hij is ‘een verliezer, een sullige romanticus die de tijd als vlugzand uit zijn handen laat glijden’ (pp. 73-74), hij kan ‘alleen maar weemoed produceren’ (p. 106) en voortdurend smeekt hij om vergeving (p. 77). Dat hij daarbij geen klein beetje gefrustreerd is, blijkt uit het feit dat hij dat ‘verdomde bewustzijn’ wel als een kankergezwel uit zijn lichaam zou willen wegsnijden, om dan met Caroline te kunnen paren als een dier (p. 74). Maar tussen droom en werkelijkheid staan, zoals bekend, wetten en praktische bezwaren, en inderdaad ja, ook weemoedigheid.

De geestelijke, bijna platonische zuiverheid die Greg zo angstvallig nastreeft, heeft echter een weinig zuivere oorsprong. Hilde, zijn vrouw, beschouwt hij als ‘de materie’ om zijn dromen heen, zij is er om ‘het tekort’ af te bakenen, zij is de onvolmaaktheid die de suggestie van het volmaakte oproept (p. 75), en zij is ‘negatie’ (p. 118). Hij houdt nog enkel van haar omwille van hun gezamenlijk verleden.

Op het ogenblik dat Hilde ongeneeslijk ziek blijkt, is Gregs reactie toch moeilijk anders dan hypocriet te noemen. Opeens wordt hij nu bevangen door medelijden (en nog méér schuldgevoelens), waarna hij ook zijn ideaalbeeld gaat verloochenen. Hij stelt nu immers vast dat ‘Echo's neus toch een ietsje te scherp is (...) je kúnt er gewoon niet naast kijken’ (p. 117). En ook ‘lijkt haar reukorgaan te smal in verhouding tot haar stevige kaken’ (p. 118). In de doodernstige context van het boek lijkt de manier waarop het ideaal wordt ontluisterd toch wel wat grotesk. Echo's beeld, dat ooit de schuld én het verlangen verenigde (p. 119), kwijnt zonder meer weg. Greg

[p. 217]

meent zelfs dat het ‘fout’ was op haar verliefd te worden, en plotseling wil hij haar niet langer hinderen (p. 149). Een toch wel wat dubbelzinnige oplossing. Uit zijn allereerste brief aan Hilde, blijkt nu trouwens dat Greg hààr toen al zijn ‘echo’ had genoemd (p. 127)! Vertwijfeld vraagt hij zich af of hij - de narcissus-bewonderaar - misschien te veel aan eigenliefde heeft toegegeven (p. 128). Een ogenblik denkt de lezer dat Greg eindelijk tot inzicht in zichzelf en zijn situatie aan het komen is. Maar nee, dan uit hij nog één vurige wens: Caroline moet beloven dat, indien ze ooit een zoontje heeft, zij hem Greg zal noemen... (p. 132).

Naarmate Hilde zieker wordt, wordt ze belangrijker en gaan de herinneringen aan haar toenemen, ‘hoe zwakker haar lichaam, des te sterker wordt haar geestelijk overwicht’ (p. 149). De cultus van het verlies en van het schuldbesef woekert hier volop. Wanhopig (maar tevergeefs) smeekt Greg om een teken uit de hemel, terwijl hij het volgende moment het (verlangen naar het) Volmaakte haat, omdat het hem ongelukkig heeft gemaakt (p. 152). Wanneer Greg door een winters bos dwaalt, laat hij zich met gespreide armen in de sneeuw vallen; de afdruk die achterblijft verwijst als het ware naar het kruis dat hij over zijn leven heeft gemaakt.

Op de laatste bladzijde van het boek meldt de heer Gregoor Naersens met droefheid het overlijden van zijn echtgenote. De uitvaart zal uitgerekend plaatshebben in de zaal waar eens hun huwelijk werd voltrokken. Kan het nog pijnlijker en aandoenlijker?

Zonder enige twijfel bestaan er mensen als Greg, hulpeloos zoekend naar liefde en begrip, en natuurlijk verdienen zij aandacht. Maar had Frans Depeuter daarbij niet één stap verder kunnen gaan en had hij de dieperliggende oorzaken van deze vereenzaming en dit dodelijke schuldbesef niet beter kunnen aantonen? Hebben al die frustraties en schuldgevoelens inderdaad alleen maar een individuele oorsprong, of worden ze ons opgedrongen? Om op deze vragen een antwoord te geven was het echter wel noodzakelijk geweest dat de auteur zijn personage wat van zich af had kunnen schudden om het in een wat ruimer kader te plaatsen en te kunnen observeren. Het dubbele vertelstandpunt had hiervoor een uitstekend uitgangspunt kunnen zijn.

Frans Depeuter is ongetwijfeld in staat boeiende literatuur voort te brengen, dat heeft hij al meer dan eens bewezen. Maar het wordt zo stilaan tijd dat hij zich wat kan ontdoen van zijn zielige thematiek betreffende schuld, zonde, wroeging, zelfmedelijden en -kwelling. Misschien is dat met De laatste zomer inderdaad gebeurd, en in dat geval kan er met veel belangstelling worden uitgekeken naar zijn volgende roman.