Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 130

[p. 197]

André Demedts
Kroniek
Zuidnederlandse romans

Axel Bouts De derde dag. Standaard Uitgeverij, Antwerpen & Weesp. 1984, 170 blz.
Aster Berkhof De nacht van Muriel. Standaard Uitgeverij, Antwerpen & Weesp. 1984, 236 blz.

Wij kunnen Axel Bouts (1938), die in de literatuur een late roeping is, geen ongelijk geven dat hij ongeveer om het jaar een nieuwe roman publiceert. Onlangs verscheen zijn derde onder de titel De derde dag. Mogelijk de laatste over een thematiek die hem tot nog toe gekweld zal hebben: hoe komen wij los van de achttienjarige idealist die wij waren en van de geslaagde man in de wereld die wij geworden zijn, nadat wij de scherven van een door ons niet verantwoord idealisme opgeruimd hebben? De derde dag biedt geen uitkomst, omdat Pol Smet, het hoofdpersonage uit zijn jongste boek, wel schoon schip met zijn verleden kan maken, maar er nog niet in slaagt zich zo ver als het enigszins mogelijk is, niet alleen met zijn eigen lot maar ook met wat daaraan ten grondslag ligt, met de menselijke existentie als zodanig te verzoenen.

Wij stellen de romancier even voor, zoals hij zich zelf herkenbaar gemaakt heeft. Bouts is een Kortrijkenaar van afkomst, zoon van een christelijke, sociaal bewogen familie, die op het nationale evenzeer als op het plaatselijke vlak een niet-geringe invloed uitgeoefend heeft. Hij was de oudste thuis, de kroonprins-idealist, die de verwachtingen die op hem gesteld werden ruimschoots heeft vervuld. Zij het dan niet in de politiek tot nog toe, wat hij niet wenste, maar in een groot industrieel bedrijf met internationale bekendheid. Hij is niet vervreemd van zijn afkomst. Hoe zou het ook kunnen, met een intelligentie die door ervaring geleerd de betrekkelijkheid van de eigen waarde aanvaardt.

Waar ligt dan de oorzaak van zijn tragische wereldbeschouwing? Zij blijkt onlosmakelijk met twee elementen verbonden. Allereerst met de verwerping tussen 1945 en de huidige tijd van de geestelijke, zowel godsdienstige als wijsgerige waarden, die aan vroegere generaties een houvast geschonken hebben. De sloping van de vroegere Grieks-Romeinse-Germaanse cultuurgrondslagen is voor wie van geschiedenis houdt al eeuwen vroeger begonnen, tot zij na de tweede wereldoorlog, door allerlei factoren beïnvloed en voortgestuwd, met een roekeloze afbraak besloten werd. Nu moet om Hegel gelijk te geven een langzame restauratie volgen op een levensbeschouwing waarvan de hoofdkenmerken nog onduidelijk zijn.

[p. 198]

Henri Massis heeft in zijn beroemd gebleven essay Défense de l'Occident in 1927 in de reeks van Le Roseau d'Or opgenomen, aan het Germaanse genie de schuld van de hedendaagse verwarring en ontreddering geweten. Volgens hem steunt het germanisme op een geloof aan het fatalisme van de geschiedenis, dat niet aan een schuld te wijten is, maar aan een noodlot; niet de mens beheerst de geschiedenis, maar een geheel van onontwijkbare wetmatigheden. Wij doen wat wij zijn en dat zijn is zonder doel. Meteen zonder zekerheden of de wil door een logisch denken tot de erkenning van vaste waarden te komen. Massis haalt daarbij een uitspraak van Jacques Rivière aan, die schreef dat ‘L'intelligence française est la seule qu'il y est au monde. Nous seuls avons su conserver une tradition intellectuelle, nous seuls avons continué de croire au principe d'identité. Il n'y a que nous dans le monde, je le dis froidement, qui sachions encore penser.’

Men zou de diepgaande en breed uitdeinende afwijzing van alle overgeleverde waarden in Vlaanderen met behulp van Massis en Rivière kunnen verklaren. Waren wij onder alle Germaanse volkeren niet het meest van Franse invloeden doordrongen? Zo ja, kan gesteld worden dat wij ons, minder bewust van het Germaanse cultuurklimaat, het langst tegen de ‘verwerping van alle waarden’ verzet hebben en, eens de weerstand doorbroken, alle remmen lieten varen? In haar grote trekken heeft sinds de tweede wereldoorlog onze literatuur, op uitzonderingen na, alle vroegere zekerheden en idealen prijsgegeven, om op een uitdagende manier in een oeverloos nihilisme op te gaan. In een wereldbeschouwing die bij ons, verwijzend naar Nietzsches nihilisme en Freuds seksuele psychologie, een halve eeuw te laat aankwam, met het gevolg dat onze literatuur in het buitenland, wat vroeger niet het geval was, geen weerklank meer vond. Niettegenstaande er van staatswege in Nederland en Vlaanderen meer geld dan ooit aan vertaalpropaganda werd besteed.

Later wij van de theoretische beschouwingen naar een concrete bespreking van Bouts De derde dag overgaan. Hoofdfiguur is Pol Smet, een hoogleraar in de letterkunde, sinds jaren gehuwd met Vera, nog geen dertig en kinderloos. Daar werd hij in tegenstelling met zijn vrouw niet zo door gekweld, omdat hij weet dat zijn sperma niet levensvatbaar is. Feitelijk liet het hem vrijwel onverschillig. Maar zij had een kind willen aannemen, wat hij eerst van de hand wees. Toen hij van mening veranderde, bleek zij er niet meer voor te voelen. De verklaring voor die grillige manier van handelen zal hem duidelijk worden, als zij op zekere dag in een ontuchthuis wordt vermoord. Zij heeft een compensatie gezocht voor een tekort, een leemte die niet aangevuld kon worden.

Vera's dood verplicht hem tot een gewetensonderzoek dat hem van alle

[p. 199]

schuld kan ontslaan. Hij zal de verantwoordelijkheid op anderen en hoofdzakelijk op zijn christelijke opvoeding schuiven. ‘De leermeesters van zijn generatie, nu halfweg naar de dood, hebben meer geluisterd naar de logge Thomas van Aquino dan naar de kwieke Jezus - en zijn de ware schuldigen.’ (25). ‘Eens was hij er trots op te behoren tot zo'n katholiek volk en twaalf jaar lang ging hij iedere dag naar de mis. Tot op een bepaalde dag het geloof zijn aroma verloor’ (45). ‘Leven is vragen stellen, als gelovige moest ik alles alleen verwerken en dat liep op ergernis over misstanden in de kerk, op verwarrende houdingen en dreigementen van geestelijken uit.’ Bouts zegt, en dat zal wel zo zijn, dat opstandigheid zonder uitlaatklep de ziel aantast (49). Er waren wel waarschuwingen van mensen die het goed met hem meenden. Zijn vader: ‘Je waant je een rebel, je bent slechts een intellectuele clown’, professor Fred Niessen: ‘Het povere spel tussen man en vrouw is beneden je kaliber’; en naar onze mening de priester die het bevrijdende maar nog niet aanvaardbare woord uitsprak: ‘Geloven is een wilsdaad.’ Een vrije beslissing, een keuze, die soms evenveel twijfel als zekerheid, evenveel verdriet als vreugde insluit, maar waaraan je trouw blijft tot in de dood.

Het boek eindigt met een brief aan Georges Simenon, de knappe onuitputtelijke romancier, om hem te vragen hoe het kan dat hij zo rustig, zonder enig gepieker over allerlei problematische onderwerpen verder kan schrijven. Vanwege Bouts zijn de laatste vijfentwintig bladzijden van zijn verhaal een verantwoording tegenover zijn vrienden en lezers, een alleenspraak ter verklaring en verdediging van zich zelf. Wij halen enige bedenkingen aan: ‘Grote literatuur beschrijft de strijd tussen goed en kwaad.’ - ‘Bij een christen is het gevoel van schuld altijd aanwezig, daar zijn leer hem morele eisen oplegt die hij nooit volledig kan vervullen. Ongelovigen begrijpen niet wat schuldgevoel betekent.’ - ‘Is het geloof dan niets meer dan het vertrouwen dat God op het einde van de tijden een k.o. slag in petto houdt?’

Er is ook een vraag tot de recensenten gericht: ‘Als aan de literatuur zelf geen theorie ten grondslag ligt, hoe kan de kritiek er dan hebben?’ Zonder aanstellerij beantwoord: door in vergelijkende literatuurstudie wat bevalt of tegensteekt te achterhalen. Bewonderenswaardig in De derde dag is naast de directheid van de stijl, de waarachtigheid van de inhoud en zijn intellectuele betekenis door de rijkdom aan letterkundige en wijsgerige belezenheid waar hij blijk van geeft. Minder geslaagd lijkt ons de eerder chaotische opbouw van de laatste bladzijden van de roman, die zeker lezenswaard zijn, maar buiten het relaas vallen en de indruk maken dat Bouts er zo maar een einde aan gemaakt heeft.

[p. 200]

Mogelijk om in een vierde roman zijn definitief antwoord op de nu gestelde kernvragen te beantwoorden. Onder onze auteurs van zijn leeftijd vertegenwoordigt hij het Europese type van de breeddenkende intellectueel, die wij tussen Julien Green en Heinrich Böll kunnen situeren.

Het hoeft niet te verwonderen, ver van te ergeren, dat Aster Berkhof door sommigen als een romancier die te veel schrijft getypeerd wordt. Ten minste ieder jaar komt er een nieuwe roman van hem klaar, dikwijls over onderwerpen die door hun inhoud, sfeer en stijl merkelijk verschillen. Wij veronderstellen dat slechts weinigen ze van de eerste tot de laatste gelezen hebben. Maar sprekend over wat in onze herinnering bewaard bleef, kunnen ze in drie groepen, in problemen-, kritische en ontspanningsverhalen ingedeeld worden. De Nacht van Muriel rangschikken wij onder het werk waarin hij zijn ergernis over onze maatschappij en vrij algemeen voorkomende gebreken en lafheden hekelt.

Tot dat genre behoort zijn althans voorlopig nieuwste roman. Een tragedie die in enkele uren, tussen een feestavond en een zelfmoord haar beslag krijgt. In de wereld van kooplieden en grote ondernemers, met wat en wie daar ook in verkeert, een hoog ambtenaar en een paar intellectuelen die er alleen bij behoren om hun vrouw een genoegen te doen. Berkhof laat ze typeren door een vrouw uit hun gezelschap: ‘Ze zijn niet oppervlakkig, ze zijn dom, bitter, dronken. Ze leven nu, ze leven hier. Ze zijn die politicus, die fabrieksdirecteur, die kantoorchef, die makelaar, die verkoper. Ze zijn niets anders. Zij geloofden dat je met mathematische zekerheid welstand kon verwekken en daardoor eindelijk de betere, de voltooide mens laten ontstaan.’

Dààr zat de zin van de evolutie. ‘Het einddoel waar de homo sapiens al honderdduizend jaar naar streefde en de homo erectus al vijfhonderdduizend jaar, was geld bezitten en zich daar koopwaar mee aanschaffen. Het supreme wezen was de homo economicus bij uitstek, de bedrijfskundige, die de goederen aanbood en daardoor mèèr geld won dan hij voor het aankopen van zijn goederen nodig had.’ Niet gemakkelijk om in zo'n zwierige taal de ideale geldwinnaars te typeren! Het is ook moeilijk om ze op een avondfeest samen te brengen en te schilderen wie en wat ze zijn, omdat hun belangstelling, hun vorming en het doel dat zij beogen zo weinig verschillen. Om die eentonigheid te voorkomen heeft Berkhof ook een leraar en een artiest in hun milieu toegelaten, naast een hooggeplaatst ambtenaar, die ze allen door zijn gluiperige profitocratie overtreft.

Toch is die eerste helft van de roman minder geslaagd, omdat er te weinig actie in komt. Dat gebeurt slechts als later op de avond het nieuws dat

[p. 201]

Lucas Steurs financieel aan de grond zit rondgefluisterd wordt. Die Lucas die door Berkhof meesterlijk getypeerd wordt, is volstrekt geen volmaakt, maar toch een sympathiek man, die veel gelijkenis met sommige figuren van Dostojevski vertoont: een zondige mens van goede wil. Het blijkt dat een belangrijk werk aan een autoweg dat hem toebedeeld werd, opgeschort wordt. Dat betekent een faillissement, omdat hij op de betaling van die onderneming gerekend heeft om een reeks vervallen facturen te betalen. De schuldige voor dat maneuver is de ‘hooggeplaatste ambtenaar’ die op een portie smeergeld aast.

Lucas klampt zijn collega's en vrienden aan om voor korte tijd een lening op te nemen. Maar niemand blijkt daartoe bereid. Ze zijn evenmin bereid om een waarborg voor enige tijd te ondertekenen, want intussen is ook al vernomen dat hij ongedekte cheques in omloop gebracht heeft. Wat maakt dat hij gerechtelijk strafbaar is. Nu gebeurt het onvermijdelijke: zijn kennissen en vrienden weigeren hem een helpende hand toe te steken onder allerlei voorwendsels en rond zijn persoon wordt een afstand in acht genomen die hem tot een wanhoopsdaad zal drijven.

De enige die hem daadwerkelijk wil helpen, omdat zij met hem te doen heeft, is Muriel. Zij rijdt in de nanacht met hem rond om een toeschietelijke borg voor Lucas Steurs te vinden. Tevergeefs zoals te vrezen was, en de volgende ochtend komt de ontknoping van het drama. De afgejakkerde aannemer van wegen en bouwwerken heeft zelfmoord gepleegd en als aandenken aan Muriel een diamant nagelaten. Bedankt en het leven gaat verder. De romancier heeft zijn dramatisch verhaal, met het stilistisch talent dat hem eigen geworden is, psychologisch verantwoord en met kennis van het milieu uitgewerkt. Zoals reeds gezegd is het eerste deel van de roman te lang. Maar eens die inwijding in het gegeven en de schildering van de talrijke personages achter de rug, is het een boeiend en zinrijk verhaal, dat lezers van artistiek verantwoorde feuilletonliteratuur zullen waarderen.