Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 130

[p. 145]

Jaak de Maere
Kroniek
Noordnederlands proza

Hannes Meinkema, Te kwader min. Contact, Amsterdam, 1984, 293 p.
J.H. Kramer, Houten Faust. Contact, Amsterdam, 1984, 205 p.
Jan Meyers, De wandeling. Manteau, Amsterdam, 1984, 188 p.
J. Bernlef, Hersenschimmen. Querido, Amsterdam, 1984, 160 p.

De crisis is grimmig geweest in 1984, maar in het Nederlands boekbedrijf heeft hij niet toegeslagen: er is nooit zoveel literatuur gepubliceerd, en debuteren met een roman lijkt makkelijker dan ooit.

De debutant J.H. Kramer is 63. Bejaarde debutanten zijn geen uitzondering (ik verwijs naar Hellema in 1982), maar dit debuut is wel heel merkwaardig. Kramer, een hoge ambtenaar in de Ontwikkelingssamenwerking, schept een roman die zo ouderwets is, dat hij in deze tijd weer gloednieuw lijkt.

Het boek beschrijft de avonturen van een groep marionetten die tot leven komen en een weg door het bestaan zoeken. Met de hulp van enkele mensen vinden ze hun weg naar het Oord in de duinen, waar ze hun maatschappij uitbouwen. Omdat het er te druk wordt, wijken ze uit naar het Gelukkige, en later naar het Nieuwe Land.

Dit fantastische gegeven wordt zeer zorgvuldig in een referentieel aanvaardbare context geplaatst. Er is een ‘ontdekker’ die op de Canarische eilanden toevallig twee dagboeken vindt van de marionet Faust. Het eerste dagboek is in 1945 geschreven. Het eindigt met een kort verslag van een andere marionet; de ontdekker van het dagboek gaat dan zelf op onderzoek uit en krijgt inzage van de brieven die de marionetten aan enkele weldoeners hebben geschreven. Het tweede dagboek is van 1984; Faust beschrijft er de voorbereidingen van de tocht naar het Nieuwe Land. Het boek wordt afgerond met een gesprek met twee bewoners die het vertrek van de marionetten hebben meegemaakt. Deze verschillende technieken, die op zichzelf niet nieuw zijn (ik denk bijvoorbeeld aan de methode van het gevonden boek in De zondebok van Paul Lebeau), schaden de eenheid van het boek; de auteur vond ze blijkbaar nodig ons de referentialiteitsillusie zo sterk mogelijk te maken. Soms zijn ze nuttig, omdat de informatie in een tweede versie (bijvoorbeeld een brief) vervolledigd of genuanceerd wordt.

Houten Faust is een boek met voorspelbare karakters en een voorspelbare moraal. De personages zijn een ‘verpopte herhaling’ (89) van mensentypen; zo is er een concurrerende groep Nibelungen, die de nazi-ideologie representeert, en een Goede Man die alles voor de marionetten doet. De ma-

[p. 146]

rionetten rond Faust zijn allemaal goed, er zijn geen groepsconflicten. Hun opvattingen vertegenwoordigen de klassieke waarden, hun uitspraken herhalen oude wijsheden. Het boek is dan ook geen ideeën-, maar een avonturenroman, en wie de roman met die instelling kan lezen, zal een spannend verhaal ontdekken. De spanning wordt nog verhoogd door de inkleding als sprookje. De neiging om verborgen leesniveaus te zoeken wordt erdoor gestimuleerd, temeer omdat er tussen de bedrijven door flink gemoraliseerd wordt; zo voegt Faust een aantal verzen in die de rol van de traditionele reien overnemen. Houten Faust is een merkwaardig, sprookjesachtig verhaal dat herinnert aan de tijd toen (in de literatuur) alles nog goed was.

Hannes Meinkema was al een bekende naam. Ze is actief in de feministische beweging en in de literatuurstudie, maar trok vooral aandacht met sarcastische zedenschetsen zoals En dan is er koffie. Haar nieuwe roman, Te kwader min, is de interessantste die ze tot nu toe schreef.

Hoofdpersoon is Esther, een kinderpsychologe die met haar eigen kindertijd nog niet in het reine is. In het eerste deel van het boek is haar moeder Machteld in de laatste fase van een fatale ziekte. Esther begeleidt haar en bestrijdt haar: haar opvoeding heeft ze als een lange kwelling ervaren waarin haar moeder haar slecht heeft behandeld, ze is erdoor getraumatiseerd, heeft het gevoel dat ze nog altijd niet tegen haar opkan, wordt daardoor agressief maar bedelt terzelfdertijd om moederliefde.

Met de dood van de moeder begint het tweede deel. Esther maakt kennis met Rachel, een joodse vrouw die als kind in de oorlog door Machteld werd verborgen en opgevoed; vroeger beklaagde Machteld zich soms erover dat ze Rachel had moeten afstaan en daarvoor de ‘waardeloze’ Esther in de plaats had gekregen. Esthers haat en machteloze jalouzie gaan geleidelijk over in begrip en toenadering, wanneer blijkt dat Rachel met dezelfde problemen worstelt: na de oorlog accepteerde ze haar echte moeder niet meer, ze wilde naar Machteld terug, en werd daarna door haar moeder verstoten. Beide vrouwen ontdekken elkaars problematiek, komen los uit hun al jaren aanslepende verstarring, en via gesprekken en verrassende ontdekkingen van vroegere gebeurtenissen komen ze tot een nieuwe houding die de aanvaarding nabij komt.

Hannes Meinkema heeft veel hooi op haar vork genomen, en het resultaat valt in twee, kwalitatief duidelijk gescheiden delen uiteen. Het eerste deel van het boek is een voltreffer. De relatie tussen moeder en dochter wordt geleidelijk opgebouwd in een overtuigende afwisseling van gebeurtenissen in het episch nu, retroversies en overkoepelende beschouwingen.

[p. 147]

Deze beschouwingen winnen langzaam aan diepte; de vrij onevenwichtige ik-vertelster richt zich tot een ‘jij’, die slechts laat de duidelijke contouren van Rachel krijgt; met de precisering van dit personage wordt ook de complexe aard van Esthers problematiek duidelijk. Het conflict krijgt een verrassende diepte en een ontroerende menselijkheid, die het gewild-modieuze dat Meinkema's boeken vroeger soms kenmerkte, ver overstijgt.

Dit eerste deel ware op zichzelf een sterke roman geweest; het tweede deel betekent een verzwakking. De al te elliptische zinsbouw, het artificiële gebruik van hoofdletters wordt nu vervelend; het parallellisme tussen Esther en Rachel is te nadrukkelijk en voorspelbaar, beide vrouwen verliezen zich in uitvoerige, maar weinig diepgaande beschouwingen over het kwaad, en de onthulling van de voorbije gebeurtenissen die het heden hebben bepaald, is verkeerd getimed.

Het kwaliteitsverlies in het tweede deel is jammer, maar het positieve blijft domineren: Te kwader min is (gedeeltelijk) een indrukwekkende roman over een originele vorm van een generatieconflict.

Jan Meyers publiceerde begin 1984 een geruchtmakende biografie over de Nederlandse topcollaborateur Anton Mussert; als literator debuteerde hij eind 1983 met de roman ‘Aanrakingen’ (André Demedts besprak het boek in het maart-aprilnummer 1984). Zijn nieuwe roman heet De wandeling.

Het boek is minder idyllisch dan de titel laat vermoeden. Victor Anders heeft negen maanden geleden San leren kennen. Na precies acht maanden heeft ze hem verlaten; ze is na een telefoontje spoorloos verdwenen. De hoofdpersoon is ontredderd achtergebleven; in vier weken tijd is hij grondig verloederd. Hij besluit nu een grondige (maar in feite groteske) poging te ondernemen haar te vinden door de stad systematisch uit te kammen. Victor is voor zijn taak allerminst in goede conditie: een maand intensief alcoholgebruik en vooral de kater van de vorige avond hebben zijn fysieke weerstand en zijn waarnemingsvermogen ondermijnd. Hij heeft zichzelf verwaarloosd, en wordt door de anderen met minachting of medelijden bejegend.

In een precieuze ruimtelijke situering worden verschillende temporele niveaus gerealiseerd. Het eerste niveau bestrijkt de acht maanden tussen Ontmoetingsdag en de Zwarte Vrijdag van het afscheid, de tweede fase loopt van die Zwarte Vrijdag tot de vorige nacht, toen samen met de kater het plan voor de zoektocht is gegroeid. De eerste twee fasen worden in de derde ingebed; stilistisch lopen ze in elkaar over, want er zijn geen uiterlijke verschillen (zo wordt overal de hij-vorm en de onvoltooid verleden tijd gebruikt). In de derde fase is er ook een hypothetisch niveau dat wel for-

[p. 148]

meel anders is: het bevat de toespraken die de hoofdpersoon alvast voorbereidt voor het moment waarop hij San zal ontdekken.

‘Dit wordt een van mijn grote dagen’ (31), had Victor gedacht, maar dat pakt wel even anders uit. Vrij doelloos loopt hij straat in straat uit, hij verliest zich in het verleden en let niet op wat nu gebeurt. Hij bezoekt een aantal plaatsen en personen die in Sans leven een rol hebben gespeeld. Dat leidt quasi tussendoor tot kostelijke maatschappijkritiek: ‘De telefoon was niet vernield. Wat mankeerde de kinderen in deze buurt?’ (64), en tot een grandioze, bijna wrede slapstickscène, wanneer hij Sans grootouders ontmoet (hoofdstuk 10). Zijn gammele fysieke conditie, de vreselijke hitte, zijn alcoholgebruik en zijn onvervuld verlangen leiden tot steeds sterker realiteitsverlies (zo is hij zich sterk bewust van zijn eigen lichamelijkheid, maar Sans lichaam onttrekt zich langzaam maar zeker aan hem; in deze fase verliest hij haar stem), en steeds groteskere gedragingen. De lezer ontwikkelt geleidelijk de verdenking dat de hoofdpersoon gaat hallucineren, dat hij zijn wensen als realiteit gaat voorstellen. De schreeuwerige stijl van vele formuleringen - de ervaring van de hitte, het effect van de drank op zijn lichaam - geeft het geheel een pathetisch karakter dat in deze omstandigheden zeer functioneel is en de lezer tot een dubbelzinnige houding brengt: enerzijds afstand en scepsis tegenover dit soms bulderende taal- en beeldgebruik, en dus aandacht voor de groteske aspecten van het personage; anderzijds achterdocht voor de focalisering door de hoofdpersoon. En door de stijl heen voelt de lezer geleidelijk toch sympathie en mededogen voor dit personage, dat onontkoombaar zijn eigen noodlot voltrekt en figuurlijk en letterlijk in de modder eindigt. Een sterk en meeslepend boek; sedert Een dagje naar het strand van Heere Heeresma is dit thema niet meer zo indringend behandeld.

De Nederlandse kritiek heeft Hersenschimmen van Bernlef min of meer tot boek van 1984 uitgeroepen, mijns inziens ten onrechte.

De bejaarde Maarten Klein beleeft in het kuststadje Gloucester in Massachusetts een uitzichtloze, eindeloos aanslepende winter, waarin hij vrij snel zijn geheugen verliest. Zoals de sneeuw geleidelijk alle sporen van de gedifferentieerde menselijke activiteit uitwist, zo verdwijnt uit Maartens hoofd geleidelijk die causaliteit die we logisch noemen. Maar terwijl het boek eindigt met de omkering van de metafoor - ‘de lente die op het punt staat te beginnen’ (160) - daalt de sneeuw definitief over Maartens geest: zijn laatste gestamel houdt op.

Maarten zelf is de ik-verteller. Het probleem van deze keuze is evident: hoe kan iemand zijn eigen geestelijke aftakeling adequaat weergeven? Het

[p. 149]

begin van het boek misleidt de lezer: Maarten is een logische verteller, die zijn huidig bestaan schetst en herinneringen ophaalt. Maar al vlug beginnen de incidenten. Maarten vergeet dingen, verwart namen, en heeft dat zelf niet in de gaten. Hij reageert geïrriteerd en wijt het aan de ellendige winter. Maar de symptomen worden erger, verontrusten vrouw Vera en vrienden. (Hij vraagt hoe het gaat met wezens die al lang dood zijn). Maarten echter blijft koppig weigeren in zijn heldere ogenblikken het verval onder ogen te zien. Hij blijft dan ook passief slachtoffer, dat enkel de uitingen van het verval registreert (overigens dikwijls op een navrante manier), maar de problematiek niet echt expliciteert.

Stilistisch blijft Bernlef zichzelf trouw: de sobere, korte zinnen, de koele benadering zijn niet nieuw (in zijn m.i. beste roman, Onder ijsbergen, en andere boeken vindt de lezer gelijkaardige procédés), maar deze zeer eenvoudige formulering past uitstekend bij de afnemende vermogens van Maarten; alleen wordt de lezer zich daarvan slechts later bewust. Systematisch wordt deze taal dan afgebouwd; ten slotte blijven er slechts de losse woorden over die de onsamenhangende gedachtenflitsen van Maarten moeten weergeven; ze komen bepaalde fragmenten in expertimentele romans nabij.

Het boek heeft grote indruk gemaakt, want hier wordt een taboe doorbroken; de geleidelijke, niet te stoppen afbouw van de menselijke geest volgen is in onze literatuur al niet te populair, en als dat nog gebeurt vanuit die geest zelf, dan wordt het helemaal uitzonderlijk. De roman heeft ongetwijfeld kwaliteiten, maar die hadden ook vroegere werken van Bernlef; en bovendien heeft de auteur een goede kans laten voorbijgaan om de ruime mogelijkheden tot uitdieping te benutten die het onderwerp hem bood: hij heeft zijn origineel opzet niet ten volle kunnen uitdiepen. Jammer... en voor mij is Hersenschimmen niet de topper van het jaar.