Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 130

[p. 138]

Koen Vermeiren
Het bijgeloof van Willem Frederik Hermans

Het begint er meer en meer op te lijken dat Willem Frederik Hermans met zijn laatste novellen zichzelf wil parodiëren. Een absoluut dieptepunt in zijn oeuvre lijkt deze auteur van prachtige boeken, als De donkere kamer van Damokles, Nooit meer slapen, De God Denkbaar Denkbaar De God en Herinneringen van een engelbewaarder, ondertussen wel te hebben bereikt met zijn novelle De zegelring (De Bezige Bij, 1984). Sinds Filip's sonatine is het ook opvallend dat Hermans zich steeds minder moeite getroost om een verhaal uit te werken; liever strooit hij met gulle hand overal impliciete verwijzingen rond naar zijn vroeger werk, waarbij hij er blijkbaar vanuit gaat dat iedereen dat ook grondig heeft gelezen. Het is uiteraard Hermans' volste recht om deze veronderstelling te maken of deze eis te stellen aan zijn lezers, maar zijn afzonderlijke novellen worden er vast niet beter op.

In De zegelring wordt een zekere Fraeylema, notarisklerk en weduwnaar, door een journalist op het idee gebracht dat hij wel eens de afstammeling van adellijke voorvaderen zou kunnen zijn. Deze gedachte spreekt vooral tot de verbeelding van zijn zoon, Jasper Fraeylema. De gelijkenis die deze Jasper vertoont met Ronald, een personage uit een van Hermans' eerste verhalen, namelijk Elektrotherapie (in Moedwil en misverstand), is opvallend. Ook Ronald beeldt zich in dat hij de zoon van een rijk en edel heer is, een graaf of een baron, en dat hij voorbestemd is om grootse daden te verrichten. Alhoewel hij nog maar aan het gymnasium studeert, is Ronald toch al een veelbelovend uitvinder; in de vierde klas construeert hij een ultrakortegolfzender. Zijn vader veracht hij eigenlijk en hij beschouwt hem als een belachelijke burgerman. Ook een figuur als Richard (in De elektriseermachine van Wimshurst, opgenomen in: Een wonderkind of een total loss) groeit op in een kleinburgerlijk milieu, terwijl hij ervan droomt een elektriseermachine te maken uit allerlei oude rommel. Jasper Fraeylema, óók leerling aan het gymnasium, minacht niet alleen het nederige baantje van zijn vader, maar zijn hele familie die het niet verder heeft gebracht ‘dan de onderste trappen van de kleine middenstand’ (De zegelring, p. 14). Hij is de veelbelovende ontwerper van een bijzondere fiets, waarmee hij het abso-

[p. 139]

lute snelheidsrekord wil vestigen (p. 15). Bovendien hoopt Jasper ooit een zegelring te bezitten, met daarin een familiewapen gegraveerd, als bewijs van zijn adellijke afkomst. Wanneer zijn vader hem, als beloning voor zijn geslaagd eindexamen, een oude ring met alleen maar de initialen J en F aanbiedt, worden Jaspers ontgoocheling en verachting groter dan ooit. De hoop op een geweldige prestatie met zijn racefiets verdwijnt wanneer de Tweede Wereldoorlog uitbreekt en Jasper soldaat moet worden. Al de derde dag wordt hij zwaar gewond, waarna men zelfs zijn linkerbeen moet amputeren. Nog even flakkert Jaspers levenslust weer op wanneer zijn vader sterft en hij de kans krijgt om diens (gehate) baantje over te nemen. Maar al vlug wordt iemand anders tot kandidaat-notaris benoemd, zodat Jaspers hoop op een bloeiende carrière ook ditmaal in rook opgaat. Hij begint dan maar een kleine kippenkwekerij, houdt varkens en verdient wat geld met zijn moestuin. Hij huwt en krijgt een zoon: Witte.

Op een dag is Jasper getuige van een bombardement waarbij heel wat Duitsers om het leven komen. Eén van de dode SS-ers draagt een zegelring, mét een familiewapen. Jasper voelt zich gewroken door de gewelddadige dood van deze Duitser, en bovendien komt hij nu opeens in het bezit van de zo begeerde ring. Wel moet hij eerst de vinger van de soldaat afsnijden omdat hij de ring niet loskrijgt (p. 39). Deze daad verwijst enerzijds naar Jaspers geamputeerd been (waarvoor hij nu weerwraak neemt), anderzijds zal ze passen in een soort predestinatie. Het sieraad is voor Jasper echter veel te wijd en daarom bergt hij het maar op in een doosje.

Ondertussen groeit Witte op tot een vrome jongeman met een grote belangstelling voor tuinbouw en kippenfokkerij. Op zijn sterfbed schenkt Jasper de zegelring aan Witte, waarbij hij een verhaaltje opdist als zou de ring het enige overgebleven bewijs zijn van hun adellijke afkomst (p. 42). Onmiddellijk daarna heeft Jasper al spijt van zijn leugen; hij vreest immers dat de ring onheil zal stichten en deemoedig biecht hij alles op aan een dominee. Na de dood van Jasper draagt Witte de zegelring, maar (hoe kan het ook anders?) al vlug overkomt hem inderdaad een (auto-)ongeluk, waarbij hij de hand verliest waaraan de zegelring zat.

Het toeval wil nu dat de hoofdverpleegster in het ziekenhuis, een échte barones overigens, de afbeelding op de ring herkent als haar eigen familiewapen (p. 57). De zegelring zelf heeft toebehoord aan haar vader die tijdens de oorlog werd vermoord door Duitsers. Daarna had een van de SS-soldaten de ring gestolen... Het noodlot slaat onbarmhartig toe: Witte, die aanvankelijk aan de beterhand was, wordt plots heel ziek, en sterft. En daarmee is de ongeluksweg die de ring heeft gevolgd eindelijk rond; hij is naar de rechtmatige eigenaar teruggekeerd. Maar Hermans stoort er zich zelfs niet

[p. 140]

aan om hierbij (opzettelijk?) een structuurfout in zijn novelle te laten sluipen. Tegen de dominee, waaraan Jasper zijn leugen in verband met de ring opbiechtte, zegt de gewonde Witte over het oorlogsavontuur van zijn vader: ‘Als je bijgelovig was (...) zou je haast denken dat die Duitser daarna weer wraak genomen heeft, dat het daardoor komt dat mijn vader zijn been verloor.’ (p. 62), terwijl het toch duidelijk is dat Jasper zijn been verloor vóór hij de ring van de dode Duitser stal! Er wordt hier wel heel los omgesprongen met oorzaak en gevolg. Zo suggereert Hermans overal in zijn tekst allerlei mysterieuze voortekens. Vlak voor zijn dood maakt Witte nog de bedenking dat er ‘(...) misschien wel niets (bestaat) waar we alles van afweten, en hoeveel van wat we denken te weten, zou anders blijken te zijn, als we beter wisten. (...) We mogen natuurlijk niet toegeven aan bijgeloof. Maar het blijft eigenaardig.’ (p. 70)

En de hoofdverpleegster ziet in de ring een raadsel met mysterieuze kracht (p. 71). Ook in Homme's hoest krioelde het al van irrationele voortekens en geheimzinnige ongelukken die op een vreemde manier in verband leken te staan met de figuur van Helena.

Kan de tijd tekens geven? Is Hermans - de fanatieke antimetafysicus - dan opeens bijgelovig geworden? Vermoedt de man die altijd beweerde dat chaos en blind toeval overheersend zijn nu wél een onverklaarbare samenhang tussen feiten? Er zijn inderdaad tekens die in die richting wijzen! Maar als rationeel denker en schrijver was Hermans in ieder geval héél wat overtuigender.