Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 527]

Jaak de Maere
Kroniek
Noordnederlands proza

Willem Brakman, De oorveeg. Querido, Amsterdam, 1984.
Ton Lensink, Het boek H. Veen, Utrecht/Antwerpen, 1984.
Jan van der Vegt, Storm. Nijgh & van Ditmar, 's-Gravenhage, 1983.
Aya Zikken, Hemd met open hals. Nijgh & van Ditmar, 's-Gravenhage, 1983.

Niemand zal later kunnen beweren dat begin 1984 een hoogtepunt was in de geschiedenis van het Noordnederlands proza. Enkele nieuwe auteurs werden met de gebruikelijke campagnes gelanceerd maar maken weinig indruk (Adriaan van Dis, Tessa de Loo), de grote namen laten niets van zich horen of ontgoochelen.

Een voorbeeld voor die ontgoocheling is De oorveeg, de nieuwe roman van Brakman. Deze veel gelauwerde, door de kritiek vrijwel unaniem geprezen meester uit Oost-Nederland publiceerde eertijds in de barok-psychologische Vestdijktraditie, maar is in zijn latere romans steeds meer de weg van het fantastische opgegaan. De oorveeg is in deze evolutie een dieptepunt.

In de zeer disparate verhaalgegevens ontdekt de lezer met enige moeite de wraak als centraal gegeven. Een bedrijfsarts voelt zich beledigd door z'n baas, blaast deze belediging buiten proportie op en zweert wraak. Bij Brakman leidt deze anekdote tot een lachwekkend-universele strijd met paus en jezuïeten als medespelers en eindigend met historische boerenopstanden en apocalyptische massascènes waarin de hoofdpersoon ten onder gaat.

Brakman wil systematisch de traditionele leesgewoonten ontregelen. Het perspectief wisselt voortdurend. Als ik-verteller is er een mijnheer Vliegen, werkzaam in de begrafenisbranche; hij schept er genoegen in de relaties tussen de personages te vertroebelen, is volkomen onbetrouwbaar in zijn mededelingen en verdwijnt geregeld. Er is een mengsel van toespraken, brieven en telefoongesprekken die de verwarring vergroten. Sommige scènes scheppen een sterk realistische illusie, andere zijn volkomen fantastisch, dikwijls is er een onverwachte overgang van eerste naar tweede niveau. Droomfragmenten wisselen af met ongeloofwaardige gebeurtenissen die in de epische realiteit worden gesitueerd, maar door het fantastische niveau van het geheel is het onderscheid onduidelijk. Soms scheppen de symbolen eenheid in de chaos. De auteur heeft een voorkeur voor gore slachthuizen, afgemaakte koeien, op palen geplaatste schaapskoppen en vooral duiven; deze beesten komen voor op

[p. 528]

de meest onverwachte plaatsen en in de luguberste obsessies van de personages.

Brakman realiseert deze mengelmoes in zijn superieure stijl, een barok geheel van origineel woordgebruik met Zuidnederlandse componenten (‘laweit’, ‘goesting’) en merkwaardige syntaxis. Die stijl is typisch voor Brakmans volledige oeuvre en is alom uitvoerig geloofd.

Maar deze stilisering wordt meer en meer een passepartout, waarin om het even welke fabel kan gerealiseerd worden. Brakman heeft immers de grenzen van elk fictioneel voorstellingskader opgeheven. Ook fantastische literatuur functioneert slechts binnen een door de auteur voorgestelde en door de lezer geaccepteerde beperking. Bij Brakman kan elk symbool op elk moment opduiken en op alle manieren geïnterpreteerd worden; op elk moment kan een personage totaal anders worden, een realistisch gebeuren zonder meer in het fantastische overgaan, een vroegere gebeurtenis geloochend worden. Alles kan vrijwel altijd voor elke verklaring in aanmerking komen, en betekent dus in feite niets meer. Zijn roman is dan ook een luchtbel in een superieure verpakking.

Ton Lensink, de bekende Nederlandse acteur, leeft tegenwoordig in het Italiaanse bergland en heeft er zopas zijn eerste roman geschreven. Geen groots werk, maar een boek dat men met ‘behagelijke vertedering’ leest, zoals het motto het mooi formuleert. In een vage tijd- en plaatssituering ontmoet de grijsaard Adam, oud-leraar, weduwnaar zonder kinderen, streng-burgerlijk opgevoed en daarom gelovend dat hij heel wat leuks in z'n leven heeft gemist, geregeld zijn vriend Hendrik, die in een verheven stijl pittige verhalen vertelt. Adam wordt erdoor geprikkeld en is van plan er een roman over te schrijven die ‘Het boek H’ moet heten. Hij hoopt zo zijn gemiste kansen via de literatuur in te halen. Hij engageert een huishoudster om zich op dat werk te kunnen concentreren, maar deze juffrouw Ada heeft onvermoede talenten, zodat er juist door haar geen schrijftijd overblijft. Adam wordt in de kliniek opgenomen en sterft na een operatie; van het boek is slechts één zin geschreven, want de herfst van het leven was te boeiend.

Het boek H is geen grote literatuur; het bevat overbodige uitweidingen, is niet altijd samenhangend gestructureerd, niet alles is even origineel, en de wisseling van vertelinstantie gebeurt dikwijls weinig overtuigend. Maar de relatie leven-literatuur wordt op een menselijk-indringende en terzelfder tijd speelse manier aan de orde gesteld, en de auteur schept personages die de lezer stormenderhand veroveren door hun combinatie van hulpeloosheid, sympathieke gebreken en dikwijls onhandige medemen-

[p. 529]

selijkheid; velen zullen zich dan ook later vertederen door deze hartveroverende herfstsfeer.

Met Storm van Jan van der Vegt komt de echte literaire kwaliteit aan bod. Wat verrassend toch, want naast goede studies over poëzie had de auteur als prozaschrijver nog niets groots geproduceerd; zijn eerste roman, Een roemloos einde (1982), was zelfs uitgesproken zwak.

Zijn nieuw boek daarentegen is een meevaller. De hoofdpersoon, de wat vaag gesitueerde Jacobus Abels, laat zijn werk in de steek en vaart naar Scarpa, een van de westelijke Schotse eilanden, waar hij tien jaar geleden één dag heeft doorgebracht met een meisje dat op hem een onvergetelijke indruk heeft gemaakt. Hij ervaart dat zijn zoektocht naar het verleden een mislukking is; het eiland neemt hem niet op, niemand herinnert zich het meisje, en hij draagt te veel het oude met zich mee; het motto is dan ook ‘A man must go naked to an island’. Wegens het stormweer komt de veerboot niet meer, waardoor zijn mislukking steeds permanenter en pijnlijker bevestigd wordt. Ten slotte verongelukt hij tijdens een tocht naar het hoogste punt.

Van der Vegt heeft zijn werk niet lineair opgebouwd, maar wisselt heden en verleden geraffineerd af; via de eenheid van plaats suggereert hij een bedrieglijke eenheid van tijd, die door de lezer slechts geleidelijk in twee perioden geordend wordt. Beide perioden worden door de grilligheid van de gedachtenstroom van de hoofdpersoon op originele manieren gecombineerd; de lezer die de nodige aandacht opbrengt, zal genieten van de creativiteit van de auteur op dat vlak.

Ook het perspectief draagt tot de geheimzinnigheid bij. Meestal wordt de epische realiteit door de hoofdpersoon waargenomen, al blijft de vraag wanneer en hoe betrouwbaar; Abels' romantische aard, zijn dagdromen, zijn verlangen naar dingen die er niet zijn, de niet-lineaire structuur zijn een permanente uitdaging tot controle van de werkelijkheidswaarde. De grootste onzekerheid wordt bereikt in de slotscène, waar de waarschijnlijk stervende Abels een laatste visioen heeft dat niet waar kan zijn, maar symbolisch een zeer zinvol besluit is van het geheel. Soms kijkt de lezer samen met een neutrale vertelinstantie neer op Abels, die dan een onbenullig stipje is in een geheel van natuurkrachten; het perspectief verleent dan een eeuwigheid die beide tijdniveaus van de hoofdpersoon verbindt en relativeert.

Het sterkst echter blijft het eiland bij, dat in zijn ruwe en majestueuze troosteloosheid het bestaan van allen conditioneert. De vreemdeling is uiteraard het grootste slachtoffer: hij is willoos overgeleverd aan de gril-

[p. 530]

len van de storm, en wordt dan nog niet door de bewoners geaccepteerd. Maar ook die bewoners vinden geen harmonische verhouding: het eiland loopt leeg en wordt zo steeds meer onleefbaar. Alles wat de mensen gemaakt hebben, vervalt; daardoor dreigt de natuur nog nadrukkelijker. Storm is vooral door sfeerschepping en beschrijvingskunst een sterk boek; de natuurkrachten worden meeslepend gerealiseerd in een indrukwekkende stijl. De permanente verbinding met de hoofdpersoon leidt tot symbolische interpretaties; weer moet de lezer de verbanden combineren die van der Vegt onnadrukkelijk en delicaat heeft aangebracht.

Storm is geen echt vernieuwend boek, maar brengt een zeer overtuigende combinatie van oud en nieuw in een zeer talentvolle schrijfakt.

Al is Nederlands-Indië nu al 35 jaar Indonesië, de ‘Indische’ literatuur blijft een belangrijk onderdeel van onze letterkunde en lokt ook nu nog polemieken uit (bijvoorbeeld over het werkelijkheidsgehalte van Bezonken rood). Tot dat Indisch geheel levert Aya Zikken al dertig jaar haar blijkbaar onopvallende, maar talentvolle bijdrage; met haar nieuwe roman, Hemd met open hals, blijkt hoezeer ze recht heeft op ruime bekendheid.

Een zestigjarige vrouw bezoekt een Indonesisch eiland in de hoop er haar voor veertig jaar in de oorlog verdwenen vriend Egidius terug te vinden. Terwijl ze wacht op mogelijke informanten reconstrueert ze in het eerste en uitvoerigste deel haar herinneringen. Die zijn vooral gevormd door slordige brieven, waarin Egidius aan zijn vader, een tante en de ik-persoon, de toen jonge Ayunda (Indisch voor ‘lief meisje’) acht jaar lang zijn ervaringen in de kolonie meedeelde.

Egidius wordt er geconfronteerd met Fadjar, een inlander, die zijn hulpje in het huishouden probeert te verleiden. Egidius slaat hem, en uit wraak probeert Fadjar hem te vermoorden. Egidius krijgt wroeging - hij heeft zijn calvinistisch geloof officieel afgezworen, maar zijn onderbewuste wordt er nog door gedomineerd - en probeert alles om Fadjars lot in de gevangenis te verlichten en later om hem vrij te krijgen. Maar zodra Fadjar terugkomt, probeert hij Egidius te vergiftigen; door een misverstand wordt iemand anders het slachtoffer. Egidius beschouwt dat als de nederlaag die hem definitief de weg naar het Oosten verspert.

In Nederland ontvangt en verzamelt Ayunda tussen haar elfde en negentiende levensjaar die brieven. Voor haar is Egidius de bijna bovennatuurlijke held die haar leven domineert; ze verwaarloost haar omgeving en wil zo vlug mogelijk naar Indië om Egidius te redden, te troosten en met hem te trouwen. Maar net vóór ze vertrekt, breekt de wereldoorlog uit; vijf jaar later wordt Egidius als vermist opgegeven.

[p. 531]

Het tweede deel sluit aan bij het begin: na tientallen jaren komt de nu oude Ayunda voor het eerst naar Indië. Na een frustrerende, blijkbaar hopeloze zoektocht treedt plots het personage naar voren dat Ayunda de ware toedracht van de gebeurtenissen toen vertelt en daarmee de leugen van de brieven ontmaskert. Egidius is wel gestorven, maar hij heeft nog lang geïntegreerd met de inlanders geleefd. Hij moest daarvoor wel z'n prijs betalen en de band met het Westen verbreken. Ayunda beseft dat daarmee haar luchtkasteel weg is: ook zij moet haar prijs betalen en naar het Westen terugkeren, dat voor het eerst in haar leven reëel zal worden.

Het is gemakkelijk de fouten van het boek te ontdekken. Sommige verhaalgegevens zijn onwaarschijnlijk: in hun genre zijn de brieven ongeloofwaardig, en Egidius antwoordt nooit op wat er uit Nederland geschreven wordt. Ook structureel zijn er bedenkingen: Ayunda dringt haar begeleiding te nadrukkelijk op, wat leidt tot eerst verrassende, maar al vlug artificieel aandoende zinnetjes als: ‘Ik stel mij voor dat’, ‘Het moet wel zo zijn dat’, ‘Ik herlas in mijn kamertje’, ‘Ik sloeg het velletje om’.

Maar door de fouten heen ontdekt de lezer gemakkelijk de grote kwaliteiten. De constructie is een pareltje. In deel één bouwt de eerste ik-verteller, Egidius, een sterke intrige op die door Ayunda, de tweede ik-verteller, dubbel wordt begeleid: soms heeft ze een koorfunctie en neemt ze gedachten of bezwaren van de lezer over, elders ontwikkelt ze haar eigen persoonlijkheid en bouwt ze een anticiperend element in dat de lectuur dubbel spannend maakt. Daarbij wordt alles op de relatie Egidius-Ayunda geconcentreerd: Ayunda's ouders, haar verblijf bij Egidius' vader, haar later huwelijk komen nauwelijks ter sprake.

Aya Zikkens literaire overtuigingskracht heeft Egidius' geschiedenis onaantastbaar gemaakt: zijn directe schrijfstijl en schijnbare eerlijkheid, Ayunda's kritiekloze bewondering leiden tot een rotsvast geloof in de nobele, religieus geïnspireerde motieven van de hoofdpersoon. Maar in deel twee ontdekt de lezer dat hij beetgenomen is: de gebeurtenissen waren anders, de motieven eveneens, de brieven, die geen oog leken te hebben voor de ontvanger, waren een leugenachtige verantwoording voor het thuisfront én misschien zelfbedrog. In twee pagina's wordt het zo mooi geconstrueerde bouwwerk vernietigd, maar daaruit rijst de nieuwe mogelijkheid overtuigend en ook emotioneel bevredigend naar voren. En hier meer verklappen zou een aanslag op het leesgenot betekenen...

Aya Zikken schept trefzeker een uiterlijk (waarbij Egidius' ‘hemd met open hals’ voor de dweepzieke tiener het symbool wordt van alles wat haar in Nederland ontbreekt) en is vooral psychologisch heel sterk. Haar

[p. 532]

beeld van Egidius is een meesterstuk, zeker als men bedenkt in welke complexe structurering het is gerealiseerd. Genuanceerd, zeer diepgaand, heel menselijk - maar vals: ironisch genoeg is het een zandkasteel. Een volkomen nieuwe interpretatie is vereist: de lezer moet weer aan het werk.

Hemd met open hals is een perfect binaire roman (twee delen, twee tijden, twee plaatsen, twee hoofdpersonen, twee verklaringen), die tot een overtuigende eenheid samenvloeit, psychologisch zeer sterk is, menselijke ontroering paart aan structurele ironie en spankracht. Aya Zikken heeft een prachtige roman geschreven.