Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 318]

Paul Koeck
Aan de hand van voorbeelden

Documentaire literatuur? Ik denk aan Ernest Hemingway, zomaar, een ingeving. The old man and the sea, een schot in de literaire roos, 1952 weliswaar, gevolgd door de Nobelprijs en zo, dus ver uit de buurt van wat men een randgebied van de literatuur zou noemen. En toch. Een pak jaren na het verschijnen van de meeslepende parabel dient een vergeten visser in een nog meer vergeten vissersdorpje een klacht in tegen de meester: het gelauwerde verhaal stoelde wat té letterlijk op een levenservaring waaraan hij de auteur aan een cafétafeltje deelachtig had gemaakt. Hè, Hemingway baseerde zich dus op een ‘document’ om wat in hem leefde naar de lezer over te brengen. Hij voegde aan het document precies dàt toe wat het nodig had om literaire waarde te krijgen. Critici voel(d)en zich nochtans niet geroepen om boeken zoals The old man and the sea bij het documentaire genre te klasseren. Documentair staat immers voor werkelijkheid, en werkelijkheid past op de kunst als een tang op een varken. Verbeelding, dàt is pas kunst! Alsof Hemingway niet een enorme dosis verbeelding etaleerde door het verhaal van de oude visser boven de anekdotiek uit te tillen tot een universeel thema.

Van Hemingway naar onder andere Koeck, een kleine stap voor ondergetekende, maar wat een stap voor de mensheid! Toch maar even dit voorbeeld aanhouden om te illustreren wat voor mij onder ‘documentaire literatuur’ kan worden gevat, namelijk iedere poging van een auteur om over iets dat in hem leeft met een lezer te communiceren via het gebruik van feitenmateriaal in de breedste zin van het woord. Dit in tegenstelling tot a, de journalistiek, die het feitenmateriaal kan doorspelen zonder iets prijs te geven van wat in de steller leeft, en b, de ‘bellettrie’, waarbij de schrijver met puur verbeeldingsmateriaal tracht uit te drukken wat in hem leeft. Hoewel. Over die puurheid heb ik zo mijn twijfels. Om banale anekdotische redenen. Zoals de vrouw van de bellettrist die het zo erg vond dat vrienden en kennissen zich zo makkelijk herkenden in de boeken van haar man, vriendinnen groetten haar niet meer, familieleden stuurden geen kaartje met nieuwjaar. De bellettrist, de man die de ‘documentaire roman’ naar het randgebied van de literatuur verbant, schuwt dus blijkbaar zelf het document niet.

[p. 319]

Ziezo, een poging tot afbakening. Met meteen een symptoom van de kwaal waaraan ik lijd: ik slaag er nooit in een grens scherp te focusseren, het schemert, ik neem alleen zeer ruime, niet duidelijk te definiëren overgangsgebieden waar.

Dit gezegd zijnde. Vele van mijn werken werden door anderen in een la gestopt waarop diezelfde anderen het etiket ‘documentaire literatuur’ kleefden. Het zij zo. Weer diezelfde anderen vroegen mij het genre vanuit de praktijk te benaderen. Dat kan dan maar alleen mijn strikt eigen praktijk zijn en dit in gedachte houdende, vooruit, een poging.

Ik rijd bijvoorbeeld over een snelweg. Ik zie een door die snelweg doorsneden en verpletterd landelijk straatweggetje met rechts van de snelweg twee oude huizen, links een ingedommeld boerderijtje. Ik denk: vroeger stonden op de plaats waar nu de snelweg ligt misschien nog twee huizen, samen vijf woningen, vijf gezinnen, een gehucht, rustig communiceren. En plotseling komt van nergens die snelweg door hun leven gerold, onteigening, bulldozers, tussen de twee huizen rechts en de boerderij links wordt een niet gewilde grens getrokken. Als grens is een snelweg veel dieper dan een rivier. Willen de vroegere buren elkaar nog eens ontmoeten voor een gezellig babbeltje, dan moeten ze via de dichtstbijzijnde brug over de snelweg een tocht van bijvoorbeeld achttien kilometer ondernemen. Dat is mijn waarneming. Ik ‘voel’ dat ik ooit via die waarneming iets over mezelf kwijt zal kunnen. De idee blijft jaren sluimeren, af en toe noteer ik een inval, rijdend over snelwegen word ik trouwens regelmatig met het fenomeen geconfronteerd. Ik denk: de wederzijdse bezoekjes worden zeldzamer, er ontstaat vervreemding, het boerderijtje links wordt gekocht door stedelingen, aan weerszij van de kunstmatig getrokken grens ontstaat eerst een ander dialect, later zelfs een andere taal. Ik denk: deze situatie staat in feite model voor de niet uit te roeien communicatiestoornis tussen mensen. Begripsverwarring, soms ongewild. Bijvoorbeeld, ik gebruik het woord ‘kind’, ik stop dat woord in een verhaal. Voor mij heeft ‘kind’ als vader van twee kinderen een bepaalde inhoud gekregen. Die inhoud verschilt grondig van degene die a, een kinderloze leeftijdsgenoot of b, een vrouw die haar kind verloor of c, een kind zelf aan datzelfde woord geeft. Een vader zoals ik die het woord ‘child’ gebruikt, of ‘enfant’, leunt ondanks die vreemde taal met de inhoud dichter bij mij aan dan mijn nochtans taalgenoten a, b en c. Dààrover zal mijn verhaal dus handelen, dààrover en ook en vooral nog over de min of meer georchestreerde begripsverwarring, bijvoorbeeld de vanuit allerlei defensieve gevoelens gelanceerde, misleidende etiketten zoals documentaire literatuur er één is.

[p. 320]

Goed. Het verhaal van de snelweg dus. Ik zou in dit stadium achter mijn schrijftafel kunnen kruipen en op basis van mijn waarneming een verhaal verzinnen dat mijn ideeën vorm geeft, illustreert. Ik doe het echter zo: ik bezoek vier, vijf plaatsen waar zo'n knusse landweg door betonspuwers tot fossiliseren werd veroordeeld, de landweg plus de mensen die er gebruik van maakten, ik luister naar indrukken, naar anekdotes, naar emoties en dààrmee stoffeer ik mijn verhaal. Als aanschouwelijk materiaal zouden hier nu de dertig pagina's van ‘de snelweg met de naam van een rivier’ moeten worden gedrukt, een voorbeeld van wat anderen documentaire literatuur noemen, een voorbeeld - zeggen anderen - van een tekst waarbij het wat belangrijker is dan het hoe. Alsof die twee niet altijd een zo perfect mogelijk geheel moeten vormen. Ik berust.

Neem vervolgens allemaal mijn boek Opgemaakt in zoveel exemplaren als er partijen zijn. Wat springt in het oog? Precies, het is het opnieuw aan elkaar puzzelen van het leven van een gehandicapte met interviews, facturen zelfs, verslagen, doktersvoorschriften... Het kon niet meer documentair zijn geweest, zodat de anderen wat kregelig aankeken tegen het feit dat ik het woord ‘roman’ op het omslag liet drukken. Roman, ja natuurlijk, waarom ook niet? Want ik had de indruk dat ik door het manipuleren van het materiaal iets tot uitdrukking kon brengen dat verder ging, universeler was dan de som van de documenten. De som van de documenten hing een beeld op van hoe onze beschaving haar minst weerbare leden aanpakt. Het ‘verder gaan’ zou ‘em kunnen zitten in de vertwijfelde strijd voor een eigen identiteit van iemand die zich marginaal voelt in deze samenleving, of in de weergave van de onmacht om tot een communicatie te komen die misverstanden oplost.

En inderdaad, u las het goed, een schaamteloze manipulatie van het feitenmateriaal. Omdat het er me niet om te doen is naakte informatie door te geven, maar om met behulp van dat materiaal een idee, een gevoel, een vraag naar voren te schuiven, een idee, een gevoel, een vraag die strikt de mijne is. Neen, geen new journalism dus, geen reportageromans, dat zijn dan weer ándere etiketten in het spectrum van de documentaire literatuur.

Uiteindelijk, bellettristen putten uit hun verbeelding, verzinnen voorbeelden om een cirkel te trekken rond het onuitspreekbare dat ze op de lezer willen overbrengen, terwijl de documentaire literatuur datzelfde doel tracht te bereiken met voorbeelden die herkenbaar uit de samenleving werden geplukt. En wat indien een als documentair geboekstaafde roman helemaal verzonnen zou blijken te zijn? Want ook een bellettrist zou het voor een bepaald onderwerp toch nuttig kunnen vinden om zijn

[p. 321]

verbeelding op een documentaire wijze vorm te geven? Verwarring. Een verwarring die leerrijk is, want aantoont hoe de genres in elkaar vervloeien. Ik bedoel, werkelijkheid of verbeelding, maakt dat de kwaliteit van een literaire schepping uit? Bepaalt dat wat naar het randgebied van de literatuur moet worden verwezen en wat niet? Precies, ja, zo dacht ik er ook over.

Ondertussen, aan de hand van deze voorbeelden, met als feitenmateriaal enkele van mijn werken, trachtte ik een cirkel te trekken rond wat documentaire literatuur voor mij betekent, vanuit mijn allerindividueelste praktijk. Zo voel ik het. Of toch ongeveer.