Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 293]

Ernst van Altena
Poëzie van mond tot oor: de enige echte

Schrijvers zetten de wereld graag op z'n kop. Zo ook de redactie van dit tijdschrift die mij in haar oneindige wijsheid verzocht om een bijdrage over cabaret- en chansonteksten als ‘randverschijnselen van de literatuur’.

De formulering dwingt mij tot de gedachte dat het centrum van die letterkunde dan zou liggen bij de niet-auditief overgedragen tekst. De poëzie van het met-een-boekje-in-een-hoekje dus.

De makers van leespoëzie móeten zichzelf wel als de navel van het literaire lijf beschouwen, aangezien anderen het niet voor hen doen. Het blijft niettemin een gegeven feit dat het verschijnsel poëzie-om-stilletjes-te-lezen in de geschiedenis van de dichtkunst slechts in de laatste eeuw - en dan ook nog maar zeer ten dele - opgang heeft gekend. Poëzie als ‘tijdverdrijf voor enkele fijne luiden’ (Du Perron) blijft in Nederland nogal beperkt tot een handjevol fijnproevers en andere K.L. Polls.

Want die leespoëzie, die in de literatuurbeschouwing van de laatste decennia de hoogste aandacht krijgt, wordt verspreid in dunne plaquettes met een oplage van hooguit 1000 exemplaren op een potentiële lezersschare van 20 miljoen. Het is poëzie die het sociale leven ontwijkt en de ivoren toren niet op z'n negentiende-eeuwse grondvesten doet schudden.

Bezwering, uitlaat, commentaar

Poëzie als bezwering, als samenballing van algemeen geldende gevoelens, als beknopt maar bijtend commentaar op alledaagse misstanden, is altijd al en in een zeer vroeg stadium, ontstaan in culturen waarin het geschreven woord was voorbehouden aan zeer weinigen. Die poëzie met duidelijk sociale functies was dan ook gericht op mondelinge overlevering. Vandaar het beknopte karakter dat het geheugen niet overmatig belastte; vandaar het bezwerende ritme dat zich in het onderbewuste hamerde; vandaar het rijm dat zich in het geheugen vastnagelde.

Pas toen in West-Europa het analfabetisme enigermate doeltreffend bestreden was en ook de massa het lezen machtig raakte, dacht de poëzie het enge kanaal van het gedrukte woord te kunnen gaan bevaren en de

[p. 294]

banden met het auditieve verleden door te kunnen snijden. In Nederland begon dat mogelijk pas echt met de beweging van '80, want de domineedichters van daarvoor schreven veel van hun teksten met het oog op toonzetting. En welke Vlaming zou willen ontkennen dat Guido Gezelle meer voor het oor dan voor het oog schreef?

De poëzie van de Occitaanse troubadours, die van Willem-die-Madocmaakte, van Rutebeuf en Villon, van Clément Marot en van Ronsard en diens mede-renaissancisten, was bedoeld om voorgedragen, getoonzet, mondeling overgedragen en onthouden te worden. Tot het einde van de negentiende eeuw veranderde dat niet wezenlijk. Ook Victor Hugo schreef zijn odes, chants et ballades en zorgde er met zijn ‘lorsque l'enfant paraît’ voor dat Hildebrand hier beroemd kon worden met zijn ‘Als 't kindje binnenkomt’, dat in de Camera Obscura gelanceerd wordt op een... voordrachtsavond; alweer dus auditieve overdracht.

Schreef François Haverschmidt zijn aan Heine verwante Snikken en Grimlachjes voor lezers? Nee, voor toehoorders op de Leidse sociëteit. En toen hij niet meer gehoord werd, pleegde hij zelfmoord.

‘Volk ik ga zinken als mijn lied niet klinkt’ (Marsman), of om het met Leo Vroman nog duidelijker te zeggen:

‘Gedrukte letters laat ik u hier kijken,
maar met mijn warme mond kan ik niet spreken,
mijn hete hand door dit papier niet steken,
wat kan ik doen? Ik kan u niet bereiken.’

Wie hebben met hun teksten méér gedaan voor de sociaal-culturele verheffing van de arbeidersklasse, de leesdichters Herman Gorter en Henriëtte Roland Holst-Van der Schalk, of de tekstdichters C.S. Adama van Scheltema, Margot Vos en A.B. Kleerekoper? Natuurlijk leg ik hier geen zuiver esthetische, maar eerder sociale maatstaven aan; maar ik ben dan ook meer geïnteresseerd in poëzie die maatschappelijk functioneert, dan in de hoogst mogelijke esthetiek voor de kleinst mogelijke elite.

De vijftigers

Goed, maar de vijftigers dan, die hadden de strakke vorm toch losgelaten en schreven typische leespoëzie? Ik bestrijd dat. De vijftigers waren een vitale reactie op de steriliteit van de sonettensmeden uit de dertiger jaren. Bert Schierbeeks Boek Ik of De andere namen zijn teksten die bij het lezen barrière na barrière oproepen, maar hoor ze Schierbeek op z'n Gronings knauwen en de bezweringsformules werken, de roes komt tot

[p. 295]

stand. Juist de vijftigers, Lucebert en Vinkenoog voorop, initieerden een nieuwe golf van auditief overgedragen poëzie, zij zochten aansluiting bij bewegingen als poetry and jazz en plachten met hun voordrachten zalen in beweging of zelfs in opstand te brengen. Poëzie als anarchistisch middel om de bourgeoisie schrik aan te jagen.

Post-vijftig

Waarom is onze poëzie post-vijftig langzaam afgegleden naar een impasse? Omdat ze zich massa-vliedend ontwikkeld heeft. Poëzie en intellectualisme verdragen elkaar slecht. Wat moeten mensen met een absoluut gehoor voor poëzie met het knutselwerk van Jan Kal of de Wilde-imitaties van Gerrit Komrij? Zelfs tijdens de zwakste periode van onze poëtische ontwikkeling in deze eeuw, post-twintig, zocht een dichter als Ed Hoornik via het poëtisch drama naarstig naar de sociale luidspreker van het theater. Heel het oeuvre van Hugo Claus is één grote, Vlaamse roepstem. Een paar jaar voor zijn ontijdige dood stuurde Paul Snoek mij een stapel chansonteksten...

Poëzie is auditief

Het valt me vooral in Nederland (in Frankrijk bijvoorbeeld veel minder) nogal eens op hoe papieren dichters en poëziecritici - maar dat zijn veelal dezelfde leden van één mutual adoration society - de geschreven poëzie als absoluut superieur beschouwen aan de met het oog op verklanking geschreven teksten. Nu ben ik de eerste om toe te geven dat negentig procent van het als liedtekst aangeboden materiaal inderdaad inferieur is, maar dat geldt in niet mindere mate voor het aangeboden leesmateriaal. Ik heb het hier dan ook niet over de wegwerpartikelen van een zichzelf achternahijgende commerciële popindustrie, maar als ik de produkten van onze beste liedtekstdichters leg naast veel zogenaamd ‘echte’ poëzie, dan meen ik toch dat deze auditieve dichters veel méér betekenen voor het brandend houden van een poëtisch vlammetje in onze cultuur, dan de plaquettebakkers. Namen noemen is altijd onrechtvaardig en ik heb dan ook niet de pretentie van volledigheid als ik in willekeurige volgorde een opsomming geef: Jules de Corte, Lennaert Nijgh, Willem Wilmink, Annie M.G. Schmidt, Jan Boerstoel, Hans Dorrestein, Jaap Molenaar, Jelle de Vries, Ivo de Wijs, Guus Vleugel; of voor Vlaanderen bijvoorbeeld Wannes van de Velde, Zjef Vanuytsel of Willem Vermandere.

Ik doe niets af aan het hoge poëtische gehalte van het werk van grote Franse negentiende-eeuwers als Verlaine, Rimbaud of Baudelaire, wanneer ik constateer dat de hedendaagse Fransman meer complete teksten

[p. 296]

van Béranger, Xanroff, Pottier en Bruant kan citeren, dan van de eerdergenoemde dichters. Hetgeen ten minste bewijst dat de chansondichters als spiegels van het culturele klimaat van een tijdperk van groter belang zijn dan de leesdichters.

Ik denk dat dit ook, en zelfs in nog sterker mate, voor ons tijdperk geldt: Brassens, Brel en Prévert, Lennon en McCartny, Bob Dylan en Woody Guthry zijn de ware poëtische voormannen van ons tijdperk.

Culturele verschuiving

We beleven een tijdperk van culturele aardverschuivingen. Onder invloed van de snel opgerukte nieuwe audiovisuele media ontwikkelt zich een menstype dat z'n culturele rantsoen niet meer voornamelijk uit boeken consumeert. De slechte economische gang van zaken in het boekenvak heeft niet alléén te maken met de economische wereldcrisis.

In Nederland zien we bijvoorbeeld dat de videocassette veel minder te lijden heeft onder deze alomtegenwoordige malaise. Ook als de crisis voorbij is wordt het in het boekenvak ‘nooit meer wat het geweest is’, om Joop den Uyl te citeren.

Ik ondervind het zelf ook aan den lijve. Om eens een paar cijfers te noemen: van de langspeelplaat ‘Miel Cools zingt Ernst van Altena’ werden in tien jaar 25.000 exemplaren verkocht, van mijn poëziebundel Als je erdoor bent is het water heerlijk in hetzelfde decennium 1200 exemplaren. Ik denk dan ook dat de dichter die nog gehoord wil worden (en waarom zou hij anders schrijven) tussen de omslagen van z'n boeken uit moet stappen en het publiek rechtstreeks moet gaan opzoeken waar het is. Want de berg komt niet meer naar Mohammed!

Weg met de hokjes

Ik besef dat mijn opvatting over poëzie de verstilde liefhebbers tegen de haren moet instrijken. Ik gun die verstilde liefhebbers graag hun etherisch genoegen. Maar laten we wel ophouden de poëzie als een kistkalf in een hokje op te sluiten en alles daarbuiten tot ‘randgebied’ uit te roepen. Kistkalveren hebben mooi blank vlees omdat ze zo bloedeloos zijn. De orale traditie in de poëzie, de oervorm dus, is nooit geheel verdrongen, maar komt nu onstuitbaar weer opzetten en de poëzie kan daar alleen maar wel bij varen.