Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 129

[p. 210]

Hugo Brems
Kroniek
Contramine

Contramine, de uitgeverij van Tony Rombouts, bestaat 10 jaar. Dat is een reden om feest te vieren. Dat werd dan ook onlangs gedaan door de organisatie van een kleine maar zeer verzorgde tentoonstelling in de foyer van de KNS te Antwerpen.

Voor die gelegenheid gaf Tony Rombouts ook een soort gedenkboek uit: Tien jaar Contramine 1973-1983. Een inventaris met bibliografische documentatie, kritische verantwoording en bloemlezing.

In de inleiding wordt uiterst beknopt iets gezegd over ontstaan en werkwijze van de uitgeverij en over het fonds.

Contramine, zo lezen wij, werd in 1973 opgericht door Tony Rombouts, Maris Bayar en Adriaan Peel, als een v.z.w., waarvan Tony Rombouts ‘algemeen-beheerder’ was en is. Van meet af aan lag het zwaartepunt op de uitgave van een poëziereeks, waarin tot nu toe 50 titels verschenen. De boeken weren ambachtelijk gedrukt en in elkaar gestoken. De trots van de uitgevers gaat daarbij vooral uit naar de in bijna iedere bundel gememoreerde ‘original F.M. Weiler's Liberty National 2 degelpers met pedaalaandrijving’. In die reeks verscheen werk van o.m. Ben Klein, Werner Spillemaeckers, Rob Goswin, Michel Bartosik, Marcel van Maele, Henri-Floris Jespers, Wilfried Adams, Jan van der Hoeven, Lucienne Stassaert, Hendrik Carette, Joris Denoo, Annie Reniers, Wim Zaal, Patrick Conrad, naast natuurlijk ettelijke bundels van de oprichters zelf. Al deze bundels zijn van fraai tot prachtig uitgegeven en sommige ervan, of minstens een luxueus uitgevoerd deel van de oplage, zijn begeerde collectioneurs-items geworden. Ik denk b.v. aan curiosa als ‘Mijn bloed’ (1974, nr. 6) van Rob Goswin, waarbij in bijlage een dennehouten kistje met een monster van de geboortegrond van de auteur en een druppel van zijn bloed in een blokje polyester gevat. Of aan ‘De tijd van een vreemdeling’ (1976, nr. 15) van Henri-Floris Jespers, waarvan o.m. 3 exemplaren ‘genoemd Aglaja, Euphrosyne en Thalia (...) gebonden in zwart leder met een zilverreliëfvorm van Albert Szukalski.’ Dat alles en nog veel meer, afgezien van de talloze illustraties met etsen, tekeningen, litho's.

[p. 211]

De uitgevers - amateurs in de rijkste betekenis van het woord - zijn er tien jaar lang in geslaagd hoge typografische en visuele kwaliteit te handhaven en daarbij ook nergens poëtisch onder de maat te blijven.

Het effect daarvan is navenant: Contramine-publikaties zijn altijd in de Vlaamse poëziewereld een marginaal verschijnsel gebleven, voer voor specialisten en ingewijden. Dat is natuurlijk deels te verklaren door het wat bibliofiele en meestal streng-sobere uitzicht van de bundels, en wellicht voor een nog groter deel door het ontbreken van een goed functionerend distributie- en promotieapparaat. Maar toch. Het moet worden gezegd dat de verklaring ook moet worden gezocht in een cenakel-sfeer, die rond deze uitgaven - gewild of ongewild - hangt. Dat wordt het duidelijkst wanneer men er een andere Contramine-uitgave op naleest, nl. het tijdschrift Trap, waarvan sinds 1973 een 14-tal afleveringen (tot in 1980) verschenen, en waarin de fondsauteurs, meestal uit het beperkte Antwerpse kringetje van de stichters, elkaar woorden van lof en wederzijdse vriendschap toespreken. Het is allemaal wel fraai en verzorgd en stijlvol en elegant, maar ook een beetje wereldvreemd en soms zelfs lachwekkend.

Daarnaast vermeldt deze inventaris ook nog de uitgave van het tijdschrift Radar, vanaf de 2e tot de 5e jaargang, en van die heerlijke practical joke, het Tienjaarlijks Tijdschrift, waarvan het eerste nummer verscheen in april 1975. Nog een keer of 485 slapen en dan mogen we alweer nr. 2 verwachten. Ten slotte zijn er nog diverse publikaties, gaande van een gedicht op bierviltje, over losse offsetlitho's tot een folder gedrukt op olifantehuid. Reken daarbij nog de Trap-prijs en de inrichting van een 50-tal poëziemanifestaties, en je krijgt een beeld van wat hier tien jaar lang aan creativiteit, werkkracht en initiatief gepresteerd is. Dat is niet gering. En in deze tijd van alsmaar verminderende publikatiemogelijkheid voor dichters meer dan een schouderklopje waard.

Als meest recente uitgaven verschenen in de poëziereeks van Contramine Rond hem huilt iedereen (nr. 48) van Patrick Conrad en Blad na blad (nr. 49) van Werner Spillemaeckers. De nieuwe bundel van Conrad draagt als ondertitel ‘10 zangen’. Het is natuurlijk verleidelijk om op grond van de titel een vergelijking te maken met de bundel van zijn expink poet-collega Nic van Bruggen: Tussen feestend volk. Parallel én contrast zijn erg opvallend. Telkens gaat het om een hij-personage, dat zich blijkens de verwoording geïsoleerd weet van zijn omgeving, dat niet participeert aan de algemene vreugde of de algemene droefheid. Hij en de anderen. Het lange gedicht van Van Bruggen eindigde met de woorden:

[p. 212]

‘En daarbuiten/Eenzaamheid. Hij eindelijk en eeuwig zichzelf.’ En bij Conrad luidt de slotstrofe van de derde zang:

‘Wie is hij die ik hij noem?
Hij is jij, hij is ik,
verzwakt door de gewoonte in zijn sporen glijdend
tussen erfstukken en wat lucht.
Rond hem huilt iedereen.’

Er is dus meer aan de hand dan enkel vervreemding tussen ‘hij’ en de anderen (de feesters, de huilers). Er is vooral vervreemding tussen het ik en zichzelf, tussen de ik en zijn ‘hij’. En er is twijfel. Twijfel over de eigen identiteit en over de relatie tot de anderen. Over het dichterschap, over de kern van wat de ik tot dichter maakt, de mens tot meer (?) dan zichzelf. Daarover hoofdzakelijk gaan deze zangen, over de hij, die in de dichter woont en die hem dwingt tot anders-zijn, tot eenzaamheid, tot besef van schoonheid en dood. In een wereld waar hij eenzaam luistert:

‘naar de adem van de aarde,
de leegte van haar vernielers, de leegte
van haar vernielden.’

En niemand anders luistert, want:

‘Dansend temidden het dodend staal
van hun luidruchtig arsenaal,
verkondigen zij wat verdooft en verdort,
hun hinderlagen als hoge woorden,
hun nederlagen als wilde wapens hanterend.’ (VII)

De tegenstelling tussen ‘hij’ en die anderen is het duidelijkst in de geciteerde 7e zang en in de 8e, waar meteen de noodzakelijke reactie van de dichter beschreven wordt. Een reactie als een kreet uit lijfsbehoud, een vlucht in de ‘ivoren toren’ als enige wijkplaats, niet als keuze:

‘Het ivoor werd hem opgelegd.
Zijn dit de mensen en is dit hun kreet,
dit rauw en zuur geschreeuw?
Is dit zijn volk dat kwaakt en broedt in de vlakte?

[p. 213]

 

Zij zijn traag als lava

 

en leggen zijn dromen droog.

 

 

 

Tot aan de hersens in het slijk verzonken

 

wordt in deze zompige zone hem

 

het zwijgen zwaar.’

Zo wordt de dichter, de creatieve mens, die zijn hoge - voor sommigen elitaire - opvatting over het kunstenaarschap trouw wil zijn, verbannen naar een eiland:

‘Een eiland.
Een eiland is hij.
Een eiland op een meer op een eiland.’ (VI)

Daar staat hij alleen en machteloos, oog in oog met het raadsel van schoonheid, eeuwigheid en dood:

‘Wie ooit de schoonheid zonder schroom aanschouwde,
zal, gewurgd door het wachten op haar terugkeer,
voortaan slapen met open ogen.’ (IX)

Deze zangen over leven, dood, liefde, poëzie, eenzaamheid en samenleving zijn ongehoord virtuoos geschreven. Té virtuoos bij momenten. Ik vind dat Conrad een van onze meest talentrijke dichters is, en bij vlagen vind je in deze bundel dan ook verzen van een zeldzame schoonheid en overtuigingskracht, maar het zou niet slecht zijn als hij naast zich iemand had die ongenadig met een viltstift zou schrappen, om de decoratieve redundanties en de woekering van alliteraties en andere spitsvondigheden eruit te halen. Want zelf is hij blijkbaar bedwelmd door zijn eigen fraaie frasen om ook dat nog te kunnen.

Werner Spillemaeckers is in hetzelfde bedje ziek. Zieker dan Conrad. Het spel met klanken, met taalecho's, omkeringen, varianten, allitererende en assonerende reeksen, met vervormde of binnenste-buiten gedraaide zegswijzen, binnenrijmen, homoniemen en paronomasieën en wat eeuwen retoriek aan maniërismen hebben opgeleverd, is hier niet meer te stuiten. Kon je daar bij Conrad nog overheen stappen, hier is dat niet mogelijk. Want dan stap je over zowat alles heen. Ik overdrijf niet. Daarom een paar voorbeelden:

[p. 214]

 

‘de zee glimt in het lachen

 

van het klimmen van haar glimlach

 

maar in het stuiten van haar

 

schuim verlijdt zij het verstikken

 

van haar steden die soms en soms

 

nog klievend klinken binnen hun beton

 

en zonder te beklijven verbleekt

 

de zee bij stinkend slijk der aarde’ (13)

Of een gezochte woordkeuze om toch maar het formele spel te handhaven, in de beschrijving van een auto-ongeval:

‘de splash-down op het dashbord
van de schedels die verkleuren
en verklonteren’ (21)

En wat gedacht van doordenkertjes als deze:

‘toen de lucht nog van de lucht was
was de lucht niet van de lucht - toen

de lucht was opgeruimd (en netjes)
gelukkig en genoegen was de lucht genoeg
zij droeg de vogels op haar hand
en liet de vissen aan haar tepels nippen

en aambeeld adem was de lucht
waar van de weeromstuit
men donder kon op zeggen’ (25)

En dat gaat zo maar door. We vernemen verder dat het de lucht voor de wind gaat al zal die wel veel stof doen opwaaien. Kijk, daar word ik toch zo moe van, van zo'n overdaad aan speelse lichtvoetigheid.

Het zou natuurlijk niet moeilijk zijn om nu het voorbeeld van Burssens erbij te halen en zelfs de hele poëzietheorie van de latere Van Ostaijen. Maar laten we dat liever niet doen. Laten we liever niet demonstreren hoe een zelfde theorie tot wel zeer uiteenlopende kwaliteit kan leiden.

En nochtans, Spillemaeckers is geen slecht dichter. Alleen schrijft hij hier weinig goede gedichten. Dat hij beter kan moge blijken uit enkele

[p. 215]

geïsoleerde verzen en strofen. Het is nochtans moeilijk om een zinvol samenhangend fragment te citeren omdat vrijwel altijd de zuiverheid ervan door maniëristische kneepjes aangetast wordt. Helaas.

Dit soort taalgebruik werkt - afgezien van het irriterende ervan - in twee richtingen. Wanneer met mate en terughoudendheid gebruikt, slaagt het er soms in een stemming te accentueren. Vooral wanneer het een wat elegische, ingekeerde stemming betreft, zoals hier dikwijls het geval is. Maar tegelijk verdoezelt het die stemming en wist het ze uit tot één pruttelende pap. Het efficiëntst werkt deze stijl nog in sommige speelse gedichten, die op een ironische manier de relativiteit van het menselijk bedrijf in het licht stellen. Maar om dát helemaal te doen slagen is de virtuositeit weer niet groot genoeg.

Ziezo, zullen we maar zeggen, als we maar gezond zijn.