Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 128

[p. 686]

Jaak de Maere
Kroniek
Nieuw proza van Willem G. van Maanen en F.B. Hotz

Talrijk zijn de mysteries in de Nederlandse literatuur. Voor mij is één van de grootste raadsels het vrijwel volledige gebrek aan belangstelling voor de auteur Willem van Maanen, die nochtans al een vrij omvangrijk en een zeer boeiend oeuvre heeft gerealiseerd. Ons tijdschrift vormt een gunstige uitzondering: vorig jaar nog heeft André Demedts de roman Een eilandje van pijn zeer lovend besproken.

De hoofdpersoon van zijn nieuwe roman, Het nichtje van Mozart (Querido, Amsterdam), is Steiner, oud-archivaris van de Internationale Stiftung Mozartinum in S'burg. Hem wordt in 1979 meegedeeld dat hij de woonvertrekken moet verlaten die hij al tientallen jaren bewoont en die van de geest van Mozart doordrongen zijn. Die aanleiding vormt het begin van een schrijfstroom vol zeer subjectieve herinneringen.

Steiners leven veranderde grondig in 1944, toen de Amerikanen S'burg bombardeerden. Steiner zou de avond van het bombardement in Mozarts woonhuis een lezing gehouden hebben over Mozarts relatie tot z'n nichtje Bäsle; in het huis werden de voorbereidselen getroffen. Van de negen aanwezigen overleefden er twee het bombardement: Luise Weber, een kind dat zich verstopt had, en haar moeder, die haar was gaan zoeken. De zeven anderen stierven; onder hen bevonden zich Luises vader (hij was conciërge), Thea, de zuster van Steiners vrouw Rhea, en haar man, de uitgever R. Hun dochtertje Lotte wordt later door Steiner en zijn vrouw opgevoed.

In 1961 komt de nu volwassen Luise Weber naar het Mozartinum; ze heeft een nieuwe theorie over de correspondentie tussen Mozart en zijn nichtje, en wil die ter plaatse verifiëren. Steiner wordt verliefd op Luise, die hem - althans volgens zijn verslag - probeert te verleiden; daardoor komt het tot een breuk met Lotte, die hij na de dood van zijn vrouw alleen verder heeft opgevoed; er komt ook een einde aan zijn carrière, omdat hij Luise zonder bewaking de originelen van de brieven heeft laten bestuderen.

De herschepping van deze fabel doet het boek te weinig recht. Niet alleen ontleent het een gedeelte van zijn kracht aan de in de lezer opge-

[p. 687]

wekte vraag naar de afloop van de gebeurtenissen (en alleen critici met een slecht karakter verklappen in dat geval het slot), maar de realisatie van het gegeven is zo origineel, dat elke poging tot weergave ervan volledig te kort schiet.

Het eerste gedeelte van het boek bestaat uit Steiners herinneringen. Hij beleeft een innerlijke crisis en schept een ordeloos-verwarrende opeenstapeling, waarin de lezer slechts geleidelijk ordening kan aanbrengen. Narratieve fragmenten worden afgewisseld met beschouwingen; beoordeling van mensen en toestanden gebeurt via opmerkelijke aforismen. Slechts langzaam krijgt de verteller duidelijke contouren. Ook de temporele situering is in het begin moeilijk; de drie hoofdfasen (1944, 1961 en 1979) hebben elk afzonderlijk nog verschillende en dikwijls verwarrende onderdelen. De vertelstroom eindigt in medias res: Steiner sterft terwijl hij aan het schrijven is.

In het tweede deel komt een Nederlands auteur in S. aan; hij wil er onderhandelen met de uitgeverij R. over een vertaling. Toevallig ontmoet hij Lotte, die voor Steiners begrafenis uit Australië is overgekomen. De onwetende Nederlander registreert onbegrijpend allerlei dingen die voor de lezer na het eerste deel wel betekenis hebben. Lotte geeft hem Steiners notities mee; in deel drie veegt Lotte hem schriftelijk de mantel uit omdat hij de samenhang en diepere zin van deel één niet heeft begrepen, en ze voegt er haar eigen (grondiger, maar ook subjectiever) verklaring aan toe. Deze fictionele metatekst wordt gevolgd door een nawoord, waarin de Nederlandse auteur weer naar S. komt; uitgeverij R. presenteert haar nieuwe uitgaven, waaronder de vertaling van de Nederlandse roman én een studie door Luise Weber. In een gesprek tussen de Nederlander en Luise wordt het laatste oordeel geveld, al wordt beslist niet alles verklaard.

Deze structuur omvat verschillende spanningsniveaus. Op een eerste niveau vraagt de lezer zich af waarom de personages zich zo gedragen. Door de opeenstapeling is de causaliteit zoek: de beschreven handelingen en gevoelens lijken onbegrijpelijk door het aangeboden gebrek aan samenhang. Van Maanen beschikt over een griezelig sterk vermogen om in een beperkt geheel een zeer grote menselijke tragiek te suggereren en de lezer emotioneel te engageren. Maar hij breekt telkens de geschapen sfeer af wanneer het personage een handeling verricht die met die sfeer in tegenspraak lijkt, of wanneer door een latere verklaring blijkt dat het probleem heel anders in elkaar zat dan de lezer werd voorgespiegeld. De auteur is een meester in het opwekken van betrokkenheid enerzijds, terwijl hij anderzijds steeds weer via de structurering de lezer verplicht die

[p. 688]

gevoelens kritisch te evalueren; hij combineert daarin bijzonder gelukkig de kwaliteiten van oude en nieuwe romantypes.

Ook de relatie tussen fictie en gefictionaliseerde ‘reële’ gegevens is een element in de opbouw van de spanning. Het gaat over S. en S'burg, over de beroemde dirigent von K., over Freund (Freud) en Mark (Marx). De lezer moet steeds attent zijn; hij kan telkens proberen het gefictionaliseerde te herkennen als een onderdeel van zijn reëel kennisniveau, en zijn referentiële achtergrond inzetten om de onzekerheden in het werk te elimineren. Het beste voorbeeld is uiteraard de relatie tussen Mozart en zijn nicht. In de realiteit is de kwestie nooit volledig opgehelderd: sommige fragmenten uit de brieven zijn niet verklaard (in het boek is er een poging tot verklaring), en de Mozartvorsers hebben altijd wat moeite gehad met het ‘triviale’ niveau ervan, dat in schrille tegenstelling zou staan met Mozarts hooggestemde muziek. Deze referentiële onzekerheid wordt handig tot fictionele drijfveer gemanipuleerd: Steiner en later Luise menen een oplossing voor het mysterie gevonden te hebben.

Er zijn ook talrijke parallellen. Zoals Mozart in zijn tijd verliefd was op een echte Luise Weber, zo is Steiner gevallen voor de charmes van de fictionele Luise. Het ene kan als een metafoor van het andere beschouwd worden, en op die manier ontstaat er alweer een spanningsniveau: beide geschiedenissen hebben zoveel dimensies, dat de lezer eindeloos naar gelijkenissen en verschillen kan doorzoeken. Als er in het Mozart-geheel iets nieuws wordt ontdekt, leidt dat tot nieuwe mogelijkheden in het Steinergeheel; wordt de Steinerproblematiek wat meer ontraadseld, dan krijgt ook die van de Mozartproblematiek nieuwe mogelijkheden. Het boek bevat ook vele minder uitgewerkte beelden: Van Maanen heeft een voorkeur voor mythologische en literaire knipoogjes, en hij kan in enkele woorden twee ervaringsniveaus tot een verrassende eenheid versmelten (de eerste zinnen van het boek zijn daarvan een zeer gewaagd én geslaagd voorbeeld).

Met Het nichtje van Mozart heeft Van Maanen ongetwijfeld een meesterstuk afgeleverd. In Een eilandje van pijn realiseerde hij op de linker-bladzijden een ‘reëel’ dagboek en rechts een verhaal; beide genres ontwikkelden zich met de meest verrassende samenhangen. In het nieuwe boek zijn de verschillende niveaus (overigens even verrassend) tot een grandioze eenheid vervlochten. We hopen dan ook dat Van Maanen eindelijk de ruime bekendheid zal krijgen die hij al lang verdient.

F.B. Hotz, de auteur van Duistere jaren en andere verhalen (Arbeiderspers, Amsterdam) heeft zich de laatste jaren een stevige reputatie opge-

[p. 689]

bouwd als schrijver van verhalenbundels waarin de periode 1914-1960 indringend wordt opgeroepen. Hij produceert echter niet het gemakkelijke sentiment waarvan verschillende kunstvormen tegenwoordig uitpuilen. Om te beginnen is hij niet eenzijdig op het verleden georiënteerd; hij schrijft ook over het heden. Ten tweede: ook zijn verhalen over het verleden hebben als hoofdpersoon een antiheld, die vooral met de armoezijde van het leven geconfronteerd wordt. Die armoede is soms materieel (en erg navrant in het titelverhaal), maar meestal psychologisch: de hoofdpersoon wil iets maar weet niet precies wat, of wil het eigenlijk zo weinig dat hij steeds uitvluchten vindt om het niet te doen; hij vindt anderen die sterker zijn en de realisatie van zijn verlangen onmogelijk maken, of wordt slachtoffer van de manipulaties van anderen (De leerkracht). De verhalen zijn dan ook dikwijls een aaneenschakeling van non-events (het had kunnen gebeuren, maar...), of van gebeurtenissen die de hoofdpersoon worden opgedrongen (Projecties, De thuiskomst). De fundamentele onvrede komt het sterkst tot uiting in September, waarin de hoofdpersoon de prettige momenten uit het verleden weer wil beleven; maar het loopt net allemaal verkeerd. In De thuiskomst wordt het effect komisch, omdat het personage een extreem gemis aan wilskracht combineert met een ongelooflijk gebrek aan kennis van het maatschappelijk gebeuren (hij beseft nauwelijks dat er een oorlog uitbreekt).

Hotz kan steeds nieuwe vormen scheppen waarin het individu de klappen krijgt. Die klappen krijgen zelden een tragische dimensie, omdat de personages een soort ingebouwde reflex hebben om hun ellende te relativeren en ironisch te benaderen; ze zien meestal zelf de licht lachwekkende kant van hun situatie. Daaruit ontstaat een specifieke sfeerschepping, die ook de verschillende situeringen in tijd en plaats relativeert: de personages houden hun gemeenschappelijke trekken, en de lezer reageert op dezelfde manier: een tikkeltje meelevend, een tikkeltje lacherig, een tikkeltje vertederd.

De auteur legt veel variatie aan de dag in het gebruik van technische middelen. Enerzijds is hij sober: hij schrijft korte zinnen, vermijdt beeldspraak en decoratief taalgebruik. Hij verrast anderzijds de lezer door technieken te gebruiken die in de specifieke context minder gelukkig lijken, maar dan toch blijken mee te vallen: afwisseling van de grammaticale tijden, het moment waarop flash-backs worden aangeboden, de variatie van ik- en hij-verhaal, het aanwenden van andere genres (het dagboek in De lange weg naar Veere, het mystiek traktaat in De thuiskomst). Het sterkst verrast hij in het titelverhaal, wanneer het episch verloop in de jaren dertig wordt doorbroken door een oudere, knorrige

[p. 690]

verteller uit onze tijd, die wil duidelijk maken dat de beschreven ellende van toen nog zo kwaad niet was als we met nu vergelijken. Er ontstaat een ironisch effect: de ouderwetse verteltechniek wordt juist met de moderne tijd geassocieerd, en de brompot ondergraaft met enthousiasme telkens het medelijden dat voordien zo overtuigend in de lezer was opgewekt.

De verhalenbundels van Hotz hebben in onze literatuur een eigen toon. Het gevaar voor herhaling of voor verzanding in wat banale anekdotiek is niet helemaal afwezig, maar we geloven dat de auteur zoveel inventief vermogen ontplooit dat we nog lang zullen kunnen genieten van zijn werk.