Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 128

[p. 682]

André Demedts
Noordnederlandse romans

Roeland Kerbosch Vanaf de overkant. Manteau, Amsterdam 1983. 237 blz.
Adriaan van der Veen Zwijgen of spreken. Manteau, Amsterdam 1983. 214 blz.

Hoe ouder je wordt en hoe meer je gelezen hebt, hoe moeilijker het schijnt de hedendaagse romanliteratuur op haar waarde te schatten. Er verschijnt ontzaglijk veel, maar daar ligt de moeilijkheid niet, want die overvloed valt spoedig op door zijn eentonigheid. Niet in de zin dat het aan buitensporigheden en overdrijvingen bij het uitbeelden van karakters, hartstochten en daden ontbreekt. Wel is het alsof veel auteurs door hun jacht op succes in de amusementswereld, van hun kritisch vermogen afstand doen om zo extravagant mogelijk te schrijven. Dan klinkt het nieuw, want gewaagd, iets wat pers en omroep vooral onmisbaar achten, opdat het tegen de traditionele opvattingen in zou gaan.

Hoofdpersonage in Vanaf de overkant is Martin Loudon, die als t.v.-regisseur ook in het buitenland beroemd werd en daarmee veel geld verdiend heeft. Maar als de roman van Kerbosch begint is Loudon in een crisis terechtgekomen. De aanleiding blijkt niet duidelijk, wat van de auteur goed gezien is, want voor veel psychologische inzinkingen bestaan er meer lichamelijk erfelijke factoren dan oorzaken die aan toevalligheden te wijten zijn. Loudons t.v.-directeur Wybe Langswater wil dat hij De pianokruk van de weinig begaafde debutante Aleid Bussemakers zou regisseren. Eerst voelt hij niets voor die opdracht, maar weldra zal hij er zich toch voor inspannen en er zelfs zodanig in opgaan dat hij er veel meer geld aan besteedt dan ervoor uitgetrokken was.

Dat achteloze voorbijgaan aan zijn directeur zal later op een twist met handtastelijkheden en het ontslag van Loudon uitlopen. Dat is niet het enige feit dat zijn innerlijke ontreddering verraadt. Een tweede teken dat erop wijst ligt in zijn houding tegenover zijn vrouw Julie. Zij is hoogleraar, auteur van een belangrijk boek waarmee zij op een internationaal congres veel bijval genoten en meteen de vriendschap van de politicoloog Montserrat van de Sorbonne verworven heeft. Martin is wat jaloers op Julie, wat hij niet gemakkelijk zal toegeven. Hij houdt wel onmeetbaar veel van haar, maar nog meer van zichzelf (15).

Daarom heeft Loudon het wenselijk geacht zich door een psychiater te laten behandelen, wat Kerbosch in staat stelt een erg zonderlinge figuur

[p. 683]

op de voorgrond te brengen, die nochtans verder - en dat lijkt ons mis - geen rol meer te spelen krijgt. Zulke aanwassen komen in het verhaal nog voor en zijn, hoe interessant ook op zichzelf, in een doelmatig opgebouwde roman van het goede te veel. Zo'n passage is meteen het wedervaren waarmede Julie op weg naar Amerika op Schiphol geconfronteerd wordt. Zij ziet daar een gauwdief het geld uit een telefoonhokje stelen en meent haar vaderlandse plicht te vervullen als zij het aan de politie meldt. Aan de andere kant van de lijn werd even gegiecheld. Zij hadden zich aangepast aan het vandalisme en zouden het toestel van een nieuw laatje voorzien. Misdrijf is (in Nederland) een geaccepteerd fenomeen. De kracht van een democratie ligt in het permanente proces van verandering, mits de rechtsorde die veranderingen vlot volgt (39). Als alle veranderingen diezelfde richting uitgaan, zal de rechtsorde binnen afzienbare tijd tot zo'n chaotische onvrijheid voeren, dat een ondemocratische vloedgolf met alle gevolgen vandien te vrezen valt.

In het laatste deel van de roman is Loudon bij de omroep ontslagen. Hij kan enige van zijn shows aan een Amerikaanse t.v.-keten verkopen, beschikt over een massa geld, verspeelt er een deel van in het casino van Scheveningen en reist ten slotte naar Sri Lanka, waar hij zijn natuurlijke vader ontmoet. Hij telegrafeert naar zijn Julie opdat zij naar het vroegere Ceylon zou overkomen en met haar en zijn verleden verzoend, eindigt de roman op een glimlach naar het herwonnen geluk.

Het is duidelijk dat Kerbosch weet hoe te schrijven om in de smaak van een talrijk publiek te vallen. Het publiek van show en amusementsfilm, feuilletons en weekeindbladen met een overdonderende oplaag. Hij weet hoe het moet in de journalistiek: De waarheid staat altijd onder de laatste regel (60) en journalistiek is geplaveid met cliché's. Hij legt zijn Loudon een veelzeggende bekentenis in de mond: Ik ben zo bang dat ik volstrekt normaal ben (174) en wat waarde heeft in de Nederlandse literatuur door Perk, Nescio en Lodeizen geschreven werd. Wel boeiend soms, knap en blinkend, maar als romanconstructie mislukt. Toch voor degenen die uit de geschiedenis van de romankunst en hun lectuur geleerd hebben dat romans die hun tijd overleven aan bepaalde vereisten voldoen. Er worden geen normen opgelegd, maar in het verzamelde blijvende werk zijn ze terug te vinden. Eenheid is er één van.

Veel knapper gebouwd is Zwijgen of spreken van Adriaan van der Veen (1916). Er blijkt in dit verhaal wel een leidende idee aanwezig die de anekdotische gebeurtenissen tot een eenheid verbindt. Technisch gelezen geen ontsporingen, die hoe knap verteld ook, overbodigheden zouden

[p. 684]

zijn. Van der Veen is trouwens niet de eerste de beste, getuigend daarvoor de bekroning van zijn roman Het wilde feest met de Van der Hooghtprijs in 1956. Wel komt het ons voor dat hij sindsdien in sommige werken van zijn hand, ook in Zwijgen of spreken, te veel feuilletoneske personages en verhoudingen toegestaan heeft.

Omdat meedeinen op het succes van de voorbije kwarteeuw dat vergde? Als je de twee eeuwen Nederlandse romanliteratuur die achter ons liggen overschouwt, blijkt dat massaverschijnsel vrij geregeld terug te keren. In de periode tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog gold het de onbelangrijke verhalen over deftige heren zonder ruggegraat en theedrinkende dames die met hun verveling geen blijf wisten, en die om hun saaiheid door Menno ter Braak geroskamd werden. De jongste kwarteeuw was het de overtilling van het seksuele en een nooit aflatende contestatie tegen allerlei echte en fictieve misbruiken, die ondanks alle aanvallen met zwavelzuur en geroddel niet zijn verdwenen. De mens is zoveel meer en onverwoestbaarder in zijn gaven en fouten dan veel auteurs ervan gemaakt hebben.

Bij Van der Veen gaat het om twee intellectuelen, Eric en Saskia, die al vijf jaar samenwonen, waarvan drie jaar getrouwd, zegt de auteur, die misschien wel een kind zouden willen, maar nu nog niet. Zij zullen hun vakantie in Menton doorbrengen en Eric, die wetenschappelijk medewerker aan de universiteit van Amsterdam is, zal in de voormiddag zijn proefschrift over Macht en onmacht binnen de democratische staatsvorm voltooien. In die toestand wordt zij verliefd op een jonge Franse adonis. Zij verbergt dat niet voor haar man en die openheid van haar kant verhindert dat het tussen haar en de Fransman tot een intiemer verhouding komt.

Het ongeluk wil dat zij op zekere dag een polsbreuk oploopt. Zij wordt in het plaatselijke ziekenhuis opgenomen, waar vrij zonderlinge toestanden blijken te heersen, zodat zij er langer dan nodig verplicht is te blijven. Intussen kan Eric niet weerstaan aan de verlokking en beoefent kortom de democratie binnen het huwelijk (82) met een onbevangen, spontaan leek ze zeker, geen aanstellerij, een echt Hollands meisje (139). Saskia, die het in het ziekenhuis niet langer kon uithouden, loopt er 's nachts weg en betrapt ze samen in bed.

Daarop volgen de laatste bladzijden van de roman, die psychologisch meesterlijk uitgewerkt en geschreven het verhaal redden door het boven de banaliteit te verheffen. Als je niet veel van elkaar mocht verwachten, had het dan zin bij elkaar te blijven? Nadat een groepje ongure Hollanders Eric zo maar afgetuigd hebben, gaat Saskia op de rand van het bed zitten

[p. 685]

om zijn wonden met een natte doek te betten. Hij legt zijn hand op haar verbonden pols en zij laat hem, eerst nog wat onwillig, begaan. Eind goed, alles goed en hier leert dat slot wat Van der Veen van zijn roman had kunnen maken, als hij minder aan een vooringenomen kritiek en een op sensatie belust publiek had toegegeven.