Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 128

[p. 123]

Fernand Auwera
Tarzan is still alive

In mijn kast ligt een plank waarop uitsluitend boeken staan die ik absoluut nog moet lezen. Ik hou van boeken, maar niet van boeken die ik nog moet lezen, want zolang zij daar staan heb ik de indruk in feite een analfabeet te zijn, een charlatan die zich allerlei pretenties aanmatigt maar niet eens de juiste boeken heeft gelezen. Er staan 8 nogal recent verschenen werken uit het Nederlandse taalgebied op, 10 Engelstalige en 2 Franse werken, 6 min of meer klassieke werken uit de wereldliteratuur die ik (tot mijn grote schande en reeds op 53-jarige leeftijd) nog steeds niet heb gelezen al doe ik soms in hoogstaande gesprekken wel eens alsof ik ermee vertrouwd ben. Er staan 3 boeken bij die ik bij gelegenheid wel eens zou willen herlezen, 4 dagboeken en memoires van grote schrijvers waarin ik tot nu toe slechts af en toe iets gelezen heb, en 3 verhalenbundels waarin ik eveneens zo af en toe eens een verhaal lees. Die laatste vooral staan er al zo lang dat ik me soms nog nauwelijks kan herinnneren of ik een bepaald verhaal al wel of niet heb gelezen, want die verhalen wil ik wel eens erg laat op de avond en in enigszins benevelde toestand ter hand nemen.

Ik droom van het ogenblik waarop ik die plank leeg heb gelezen. Regelmatig maak ik voornemens in die richting, maar het komt er nooit van. Noodgedwongen ruim ik periodiek een aantal titels ongelezen op, vervang ze door nieuwe.

En wat doe ik dan tijdens een lange herfstige vrije zaterdag, terwijl ik de hijgende adem van die ongelezen boeken in mijn nek voel? Ik lees ‘Tarzan van de apen’, van Edgar Rice Burroughs.

Hoe kom ik erbij?

Want, daar mag geen twijfel over bestaan, het is een bijzonder krukkig geschreven boek.

Er spelen daarin natuurlijk ook andere dan literaire motieven. Jeugdsentiment en toeval en nieuwsgierigheid.

Jeugdsentiment. Mijn moeder heeft al dikwijls de anekdote verteld. Het schijnt dat de eerste film die ik ooit gezien heb, in een waarschijnlijk wat verveloze en tochtige parochiezaal met nijdige klapstoelen, een Tar-

[p. 124]

zanfilm was. Dat moet dus in de jaren dertig zijn geweest. Op een bepaald moment stormde een woeste olifant frontaal richting camera en toen wou ik me luid gillend onder mijn stoel verschuilen. Mooie kindertijd. Met zulke directe reacties zou kijken naar een pornoprent pas aardig worden.

Toeval. Ik kreeg een recensie-exemplaar in de bus van een door uitgeverij Loeb, Amsterdam, gepubliceerd boek met ‘Tarzan van de apen’ en ‘De terugkeer van Tarzan’, de eerste twee verhalen uit een reeks die uiteindelijk ruim 25 titels groot is geworden.

Nieuwsgierigheid. Het is een feit dat Tarzan een van de meest populaire creaties van deze eeuw is, en ik wou dus de roman waar het allemaal mee begonnen is wel eens lezen. Het eerste Tarzanverhaal verscheen in 1912 in afleveringen in het pas opgerichte en onmiddellijk zeer succesvolle pulpmagazine ‘All-Story’. Het sloeg zo aan dat de redactie overstelpt werd met brieven van lezers die het betreurden dat Tarzan op het einde van het verhaal door onze beschaving gerecupereerd werd. En dus schreef Burroughs - die uit artikelen, interviews en zijn werk te voorschijn komt als een reactionaire klier van een vent, en die onomwonden bekende dat hij uitsluitend schreef omwille van de poen - direct een vervolg, ‘De terugkeer van Tarzan’. En vervolgens nog zowat 24 Tarzanboeken meer.

Burroughs schreef niet uitsluitend Tarzanboeken. Hij heeft een grote naam in het SF-genre en is een van de meest gelezen auteurs van deze eeuw, helaas. Van de ongeveer 70 titels die hij schreef werden er meer dan 100 miljoen exemplaren verkocht. Zijn SF-boeken behoren tot drie reeksen, die zich afspelen op Mars, op Venus en aan de binnenkant van de aarde. In een van die Pellucidar-verhalen treedt ook Tarzan op ‘Tarzan at the Earth's Core’. Hij debuteerde trouwens met overweldigend succes als SF-auteur. ‘Under the Moon of Mars’ verscheen net vóór zijn Tarzan-boek.

Dat eerste verhaal uit de reeks wordt als het beste beschouwd, maar dat betekent nog niet veel, want Burroughs kan niet schrijven. Hij heeft geen stijl, schrijft stramme dialogen, kan geen karakter creëren en bouwt zijn verhalen stuntelig op, wisselt voortdurend van optiek, en gebruikt storende en van onmacht getuigende tijdsversnellingen: hij heeft drie alinea's nodig om vijf minuten te overbruggen en vervolgt dan, in dezelfde zin: ‘...zodat ze aan het einde van de tweede maand...’. Het verhaal kraakt aan alle kanten van de onhandigheden, de rol van het toeval is grotesk, en ook als je Tarzan als idee aanvaardt wemelt het van de onwaarschijnlijkheden.

[p. 125]

Maar: het is een van de meest succesvolle boeken die we kennen.

Wat gebeurde er in 1912? De Titanic zonk. Eerste Balkanoorlog. Kafka werkt aan ‘Het Slot’. Wilson wordt president van Amerika. Scott en Amundsen bereiken de zuidpool. Een jaar eerder was ‘Dood in Venetië’ van Mann verschenen, een jaar later zal ‘A la recherche du temps perdu’ van Proust beginnen te verschijnen.

Het boek speelt duidelijk in op de ook toen bij het publiek heersende tendens om te ontsnappen aan de druk van de verstedelijkte maatschappij, en terug te keren naar de eenvoud en het spontane van de ongerepte natuur. Burroughs speelt op zijn ogenschijnlijk naïeve manier die twee werelden af en toe tegen elkaar uit: ‘Hij zette zijn voet op het lichaam van zijn machtige vijandin, wierp zijn mooie, jonge hoofd achterover en stootte de woeste overwinningskreet van de mannetjesaap uit. Het woud weergalmde van dit triomfantelijke geluid. De vogels zwegen en de kleinere roofdieren kropen weg, want er waren maar heel weinig beesten in de jungle die onenigheid zochten met de grote mens-aap. En in Londen sprak een andere Lord Greystoke in het Hogerhuis tot zijn soort, maar niemand beefde bij het zachte geluid van zijn stem.’

Tarzan is bovendien een supermens, en dat doet het natuurlijk altijd goed bij het dromende en van de realiteit wegvluchtende gros van het publiek. Het is een sprookje voor volwassenen. En bovendien suggereert het geraffineerd ook bezig te zijn met het antwoord op de eeuwige vragen: waar komen we vandaan, wie zijn we, waar gaan we heen? We stammen van de apen af, maar daar hoeven we niet verlegen om te zijn, want die apen gedragen zich soms menselijker dan wij, denk maar aan Kala, de apin die Tarzan adopteert. En ze zijn zeer slim bovendien, ze rekenen hun tijd zelfs in termen van maanden. Wie ben ik? Het is een vraag die Tarzan voortdurend bezighoudt en ik moet toegeven dat er in het boek een groot aantal trouvailles en spitsvondige oplossingen zitten in die passages waarin beschreven wordt welke leerschool Tarzan bij de apen doormaakt (hoe hij zichzelf en zijn mogelijkheden ontdekt).

En waar gaan we heen? Naar rechtvaardigheid, rijkdom en mooie vrouwen, suggereert Burroughs, maar daarin misrekent hij zich enigszins, zijn lezers willen iets anders, en dat krijgen ze dus. Want Burroughs had, hoe dan ook, feeling voor wat het publiek wou, hij had onmiskenbaar een rijke fantasie, hij was een gewiekst zakenman. Maar hij was geen schrijver, zoals vele andere pulp- en SF-auteurs wel waren. Hij was een burgerman met een aantal racistische vooroordelen, een materialist en een puritein. Een puritein in hart en nieren. De natuurlijke, gezonde, oersterke en vitale Tarzan heeft geen enkele seksuele behoefte. Maar dat

[p. 126]

ontbreken wordt wel gecompenseerd door het geweld. Het bloed in dit verhaal vloeit niet alleen, het spat en spuit, schedels worden gekloofd als koteletten, mensen worden achteloos gestrikt en gedood op allerlei manieren. Geen enkel bezwaar, Tarzanboeken werden door puriteinen als uitstekende kinderboeken beschouwd.

Er zijn ontelbare auteurs in het genre die beter en interessanter schrijven dan Edgar Rice Burroughs. Maar hij had succes. Er zijn meer van die gevallen. Het verschijnsel zou eens onderzocht moeten worden.

Ik heb er geen tijd voor, ik heb nog een plank vol boeken te lezen.