Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 127

[p. 773]

Kroniek
André Demedts / Zuidnederlandse verhalen

Aster Berkhof, Leven in oktober, Orion, Beveren & Gottmer, Nijmegen 1978, 137 blz.
John Gheeraert, Paardjes uit Polen. C. De Vries-Brouwers, Antwerpen & Amsterdam 1981. 76 blz.
Herwig Waterschoot, De nacht van de stier. Manteau, Antwerpen & Amsterdam 1981. 101 blz.

In de jaren zeventig is er zoveel verschenen, dat het bij gebrek aan tijd en plaats niet onmiddellijk gerecenseerd kon worden. Sindsdien heeft de economische inzinking het aantal nieuwe romans en verhalen beperkt, waardoor de mogelijkheid ontstond om nu geleidelijk de achterstand in te lopen. Ten minste als de waarde van het te bespreken werk het nog loont. Dat leek ons wel het geval met Leven in oktober, een sentimentele, bijna feuilletoneske roman van Berkhof, die over een ernstig probleem handelt en knap ineengestoken werd. Hij heeft veel geschreven en als wij het degelijkste van die produktie weer eens bekijken, stellen wij vast dat zij over twee soorten verhalen te verdelen is: ontspanningslectuur en thesisliteratuur.

Tot die laatstgenoemde groep behoort Leven in oktober. Berkhof beschrijft daarin het gevoels- en liefdesleven van een Jamaïcaans donkerhuidig meisje. Eveline weet niets over haar ouders en afkomst, alleen dat zij als weeskind in een missiepost opgenomen en door de Vlaamse familie Cuvelier geadopteerd werd. Haar pleegvader is een bekend chirurg uit het Antwerpse, gehuwd met een rijke en goedmenende vrouw. Een weelderiger omgeving, waar geld besteden geen enkele moeilijkheid insluit, waar dus overvloed heerst en meteen een open geest van verdraagzaamheid, blijkt moeilijk denkbaar. Iedere zomer gaat de familie naar de Provence, waar zij aan de Middellandse-Zeekust een luxueuze villa bezit, met vakantie. Daar wordt letterlijk geleefd als God in Frankrijk, zonder zorgen of bezwaren van welke aard ook.

De volwassen geworden kinderen en Eveline meteen gaan vrij hun eigen gang. Mevrouw Cuvelier wijst er alleen op als zij tegen de etiquette zondigen, maar zij doet het nooit op een onduldbare manier. Haar pleegdoch-

[p. 774]

ter krijgt voldoende zakgeld om te kopen wat zij gaarne heeft; achttien jaar oud geworden zal zij na de vakantie aan de Antwerpse universiteit studeren en niemand zal haar verbieden met een jongen van haar keuze kennis te maken. Eric Cuvelier is zelfs op haar verliefd en niemand buiten zij zelf, die moeilijker van hem dan hij van haar zijn keuze kan maken, vindt daar graten in.

Toch is Eveline niet gelukkig, hoewel zij niemand in het bijzonder iets te verwijten heeft. Zij voelt zich een vreemdelinge, omdat zij tot een ander ras behoort. Wat haar kwelt is dat haar pleegouders volgens hun erecode goed moeten zijn voor haar en uit het onbewuste optreden van hun vrienden en bezoekers blijkt dat zij het vreemde meisje nooit als een vertrouwde persoon zullen ervaren. In die sfeer en stemming ontmoet zij Axel Marken, journalist en romancier, de ideale jongeman, met wie zij leven en sterven zou kunnen delen. ‘Ik ben gelukkig, ik ben het, ik ben het echt’, houdt zij vol, om hem en tegelijk zichzelf geen reden tot twijfel aan hun toekomst te verschaffen. Enige weken gaan zij zonder grenzen of bezwaren in die begoocheling op.

Maar juist door elkaar volledig te bezitten wordt het besef dat zij toch niet zo één kunnen worden als zij het verlangt, in haar wakker, omdat er in hem langzaam een verzadiging, een vervreemding van haar groeit. Uit liefde wil zij zijn liefde verzaken. ‘Wees niet edelmoedig voor mij,’ dringt zij aan. Op een nacht is Axel verdwenen en wat dan nog rest zijn vragen waarop zij evenmin als wij een antwoord weet. ‘Waarom laten ze ons niet samen gelukkig leven, als we zo van elkaar houden?’ en ‘Waarom vertrouwen zwarten ook het zwarte meisje niet in een blank milieu opgevoed?’ Het alleen zitten schreien waarop het verhaal eindigt geeft geen uitsluitsel.

Maar misschien heeft de auteur er niet aan gedacht dat méér dan een rassenkwestie een nog dieper liggende oorzaak de menselijke betrekkingen beïnvloedt. Heeft een grondig bewustzijn van ieder zijn eigenheid geen schuld aan een existentiële eenzaamheid, die door liefde draagbaar en toch niet opgeheven wordt? Berkhof heeft in bepaalde taferelen en ontledingen misschien iets te veel aan het sentimentele toegegeven, maar gesteld in de luxewereld die hij opgeroepen heeft, komt het niet onecht over. Waarom er zo'n weelde mag bestaan waaraan schamele armen van alle rassen zich zullen ergeren, is een sociaal probleem dat sinds eeuwen in de literatuur opgang maakt. Dat het gebeurt is literair gezien niet beslissend voor de waarde van een literair werk. Daar gelden eigen wetten en talenten. Leven in oktober is een van Berkhofs vlot geschreven, door medeleven met zijn personages, bekendheid met het milieu en aan-

[p. 775]

vaardbare karaktertekening, lofwaardige roman, die minder in de smaak van een antiromantisch, nuchter, kritisch en cynisch publiek zal vallen.

De novelle Paardjes uit Polen van John Gheeraert sluit door haar gegeven en verhaaltechnische eigenschappen bij ons Vlaamse realisme aan. Dat betekent veeleer bij de ouder geworden Buysse, bij Streuvels' Dorpsgeheimen en Walschaps Volk dan bij de sentimenteel gekleurde problematiek van Berkhof. Ook de plaatsen van handeling verschillen als dag en nacht. Gheeraert gaat zijn lezers voor naar Oostende in een periode die blijkbaar tussen de eerste en tweede weredoorlog ingebed ligt. Nochtans niet helemaal. Want zijn hoofdpersonage Verbrugge heeft van oudere vertellers veel gehoord over toestanden, gebruiken en figuren die van vroeger dateren en onafscheidelijk met een lagere volksklasse dan Berkhofs rijkelui te maken hadden. De aantrekkelijkheid van zijn relaas is ten groten dele daaraan te danken. Er spreekt meer natuur dan conventie, verantwoordelijkheidsbesef dan genot, verbondenheid met de alledaagsheid uit dan in de artificiële wereld waarin Eveline en Axel Marken elkaar ontmoeten en verliezen.

Als het relaas begint is Verbrugge koetsier met eigen paard en rijtuig. Hij voert de vreemde hotelgasten, meest Engelsen en ook uit Rusland gevluchte edellieden, rond in zijn geboortestad en verstrekt inlichtingen over de bezienswaardigheden langs de weg. Toch is hij er de man niet naar om zich daarmede te vergenoegen. Bij gelegenheid bezoekt hij ook de paardenmarkten in Torhout en Menen, koopt en verkoopt, beleeft allerlei avonturen die niet het minst boeiende van zijn bestaan uitmaken. Zo komt op zekere dag een Joods-Poolse makelaar naar Oostende om er paarden te verkopen, maar wegens taalmoeilijkheden en de achterdocht van mogelijks kopers, ziet hij zich verplicht, zonder dat hij zaken gedaan heeft, naar zijn land terug te reizen.

Verbrugge hoopt evenwel dat er, door met die Nathan Nerowicz handel te drijven, een stuiver te verdienen valt en riskeert het, hem in Polen te gaan opzoeken. Even boeiend en merkwaardig als Gheeraerts schildering van Oostende is nu de beschrijving van het Poolse landleven en zijn gebruiken. Verbrugge wordt er min of meer, later zelfs meer dan wenselijk verliefd op Judyta, Nathans dochter, die hem tienmaal beminnelijker toeschijnt dan zijn verwaarloosde vrouw Denise. Hij koopt er een aantal paarden, die hij in Oostende met winst van de hand doet, zodat hij verscheidene malen naar Trzebina spoort om pony's.

Bij ieder verblijf wordt hij meer en meer voor Judyta ingenomen en leep als zij is staat zij hem zoveel toe als hem bindt, zonder zichzelf

[p. 776]

tot iets te verplichten. Zo'n verhouding tot een ouder wordende man moet slecht aflopen. Uit Polen komt op zekere dag de uitnodiging tot een bruiloft van een van Nathans kinderen. Verbrugges Denise, die reeds lang vermoedt wat haar paardenkoopman ginds lokt, zou hem liever niet zien vertrekken. Maar ons volk beweert dat er aan een oude schuur die brandt geen blussen is. De jonge kerels op dat trouwfeest vermaken zich met de vreemdeling, die er in zijn verfomfaaide donkere reiskleren als een Jan Klaassen uit ziet, spelen met hem als kinderen met een bal, werpen hem in drieste overmoed in de hoogte, terwijl Judyta dat met een gnuivend lachje gadeslaat.

Als een diep ontgoocheld en vernederd man, met het inzicht zijn vrouw voortaan meer genegenheid te betuigen, keert Verbrugge naar de toenmalige Koningin der Badsteden terug. Hij vindt er Denise op de voutekamer, ‘in een flauw doorschijnend maanlicht met hangend hoofd en de voeten boven de grond.’

Ouderwets? Te weinig Marx, Freud, Joyce en Faulkner, experiment met de taal en ondoorzichtigheid, intellect en decadentie? Een ja op al die vragen voor wie met de geest verankerd ligt in een tijdperk dat, als de voortekenen niet bedriegen, ten einde loopt. Wij hebben de weelde niet kunnen dragen, zelfs niet ten goede kunnen gebruiken, om allerlei materiële en sociale misstanden op te ruimen, en een gemeenchap te vormen die meer op arbeid dan genieting, samenwerking dan nijd, eenvoud dan onuitstaanbare pretenties was gericht. Door versobering zullen wij wellicht in de literatuur tot haar klassieke zingeving terugkeren: de concrete, levende en strijdende mens in zijn geheelheid uitbeelden, zoals hij nooit vervelend de eeuwen door tot ons kwam, althans voor degenen die verder lazen dan het modeboek van de dag. Hoog en laag, tragisch en lachwekkend, vaak wat nog het natuurlijkst overkomt, dat alles verenigd in een mannetje als Gheeraerts Verbrugge, een dwerg zonder belang, maar onvergetelijk als hij door een verteller met talent tot een symbool herschapen wordt.

Herwig Waterschoot heeft zijn jongste werk De nacht van de stier een novelle genoemd. Geen bezwaar als wij het begrip in zijn ruimste betekenis mogen opvatten, als een geschrift van maximum een honderdtal bladzijden waarin het verhalend element hoofdzaak is. Dat komt met die nacht van de stier ongeveer uit, als wij het belang van de epische inhoud iets hoger aanslaan dan hij feitelijk heeft. Waardevoller lijkt ons de lyrische inslag, de autobiografische belijdenis van de innerlijke gesteltenis waarmede de schrijver op de uitdagingen die hem beroeren reageert.

[p. 777]

Zijn literaire held Tim, zoon van een advocaat, heeft sociologie gestudeerd en verkwist nu zijn toekomst en gezondheid, door zich oeverloos te bedrinken. Hij beschouwt ons land als ‘een rechtse politiestaat waar eigenlijk niemand nog wil wonen’ (7); voelt zich verwant met Lord Byron en gelooft dat de dood voor hem niets afschrikwekkends meer heeft. Hij ‘verslindt Wilhelm Reich’, de psycholoog die gesteld heeft dat een seksuele revolutie het noodzakelijke element is om de kapitalistische verdrukking waar staat en kerk verantwoordelijk voor zijn, af te schudden.

‘Liefde is passie,’ denkt hij, ‘liefde is erotiek.’ Dat tracht hij meteen voor zichzelf waar te maken. ‘Ik ben van nature een romanticus’ en ‘alle grote kunstenaars zijn net kinderen: ze maken graag dingen kapot.’ (32). Een andere overtuiging die naar onze mening verkeerd is, luidt dat ‘literatuur niets met het leven te maken heeft.’ Na enkele jaren begint hij kritischer te oordelen, hoewel het wellicht onbewust gebeurt. Hij herneemt zijn academische studie, nu in de wijsbegeerte en letteren, slaagt in zijn examens en wordt leraar middelbaar onderwijs. Hij krijgt grote belangstelling voor Hemingway, over wie hij een essay voorbereidt en wordt getroffen door een vraag van zijn grootvader: ‘Vertel me wat al die Grote Schrijvers denken over de dood.’ (56)

Intussen is hij van zijn vrouw gescheiden en verlangt hij ‘naar een gelijkbesnaarde ziel, naar een contact dat dieper gaat dan het puur lichamelijke.’ Dat heimwee naar een rustig geluk schijnt eindelijk bevredigd te worden door een nieuwe relatie met een zekere Erna. Hier zou structureel beschouwd de novelle moeten eindigen. Zij gaat evenwel nog vijfentwintig bladzijden verder. De belangstelling van Tim schuift meer en meer weg van zijn nihilistische wereldbeschouwing naar Hemingway toe. Het komt reeds voor dat ‘zijn demonen sluimeren’. Hij beseft dat ‘het beate geloof in de vooruitgang nooit de gruwelijke onrechtvaardigheden van deze wereld zal doen verdwijnen.’ (86).

Nu vraagt hij zich af ‘wat literatuur is’ en langzaam, op basis van ‘kunst, vitaliteit en liefde’, treedt een genezing in, die kan leiden naar het geluk dat ons gegund is door werk, toewijding en liefde. De lezer krijgt als toemaatje enige beschouwingen over Hemingway, waarvan wij hopen dat zij eerlang in een uitgewerkte studie onze literatuurkennis zullen verrijken. De nacht van de stier heeft ons geboeid en niet zonder reden, als getuigenis over de tijd die achter ons ligt en meteen om de verhelderende visie op de Nobelprijswinnaar van For Whom the Bell Tolls. Beter dan in één ‘novelle’ bijeengekoekt, zouden een korter verhaal plus een literair essay los van mekaar geweest zijn.