Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 127

[p. 708]

Jaak de Maere / Noordnederlands proza

Jan Siebelink, En joeg de vossen door het staande koren. Meulenhoff, Amsterdam, 1982, 241 pp.
Frans Kellendonk, Letter en geest. Een spookverhaal. Meulenhoff, Amsterdam, 1982, 117 pp.

Siebelink en Kellendonk zijn twee jonge auteurs van een voorlopig beperkt oeuvre, waarvan in beide gevallen één boek grote indruk gemaakt heeft: van Kellendonk was dat Bouwval, van Siebelinck De herfst zal schitterend zijn. Hun nieuw boek werd gretig verwacht, onlangs gepubliceerd en onmiddellijk uitvoerig (en meestal waarderend) besproken.

Is het sop de kool waard? Voor En joeg de vossen door het staande koren geloof ik van wel. In een zeer precies kader van plaats (Arnhem) en tijd (1962-1963) focaliseert de kweekschoolleerling Winfred Hana zijn epische wereld. Het waarnemingspunt wordt niet consequent gehandhaafd: wanneer Winfred met een onbekende discussieert, maken twee andere personages duidelijk dat hij in feite in zichzelf praat (59-60), maar als hij fantastische dingen ‘ziet’, wordt zijn waarneming niet gecorrigeerd. Sommige gebeurtenissen of reacties zijn in de aangeboden vorm onbegrijpelijk; de lezer vermoedt dat Winfred de voorgeschiedenis uit z'n bewustzijn verdringt, omdat die hem in een slecht daglicht plaatst. Het waargenomene neemt soms rare vormen aan: ‘Het krijtje in zijn hand zwol, het bord zette uit, nam een grijze tint aan. Alle dingen in de klas werden log en week’ (174). De lezer moet dan ook telkens het gehalte van het gepresenteerde kritisch evalueren.

Hij moet ook eenheid scheppen in een reeks tegenstrijdigheden in gedragingen, gevoelens en redeneringen. Al is Winfred op de kweekschool een actieve figuur, toch is hij schuchter en eenzelvig; hij heeft geen duidelijke ideeën en weet nog helemaal niet wat hij met zijn leven moet aanvangen. Het boek schetst zijn strijd om een coherente en doelgerichte persoonlijkheid.

Twee krachten bieden coherentie aan. Hij ontmoet geregeld een blinde betoger, die vooral ter gelegenheid van een NATO-taptoe acties onderneemt en hem wijst op het gebrek aan consequentie in z'n handelen. Winfred voelt aan dat hij gelijk heeft, maar wil dat niet toegeven. En als de blinde genadeloos wordt afgeranseld, sympathiseert hij intuïtief met de beulen. Winfred heeft ook een dubbelganger; die heeft bedenkingen en

[p. 709]

bezwaren, maar hij is een projectie van een oppervlakkig en verward personage, en kan in laatste instantie Winfred dan ook niet overstijgen.

Winfred wil vat krijgen op de wereld; dat betekent voor hem succes en macht verwerven. Hij is daarin het produkt van de kleine middenstand. Zijn ouders hebben een kwekerij, en hebben hem ambitieus gemaakt. Omdat de ambities van hun groep niet worden verwezenlijkt, zijn de groepsleden rancuneus; ze geven staat en vreemdelingen de schuld van alles en hebben fascistoïde trekken. Winfreds ambities zijn nog onaangetast, maar hij heeft de normen van z'n milieu overgenomen: hij ziet de wereld als een concurrentieslag, en beschouwt alle relaties op school en elders als een factor in een machtsstrijd.

De grote verdienste van het boek is de manier waarop talrijke personages worden gecreëerd die in hun totaliteit een boeiend geheel van steeds wisselende machtsrelaties vertegenwoordigen. Zijn vaste vriendin laat hij links liggen, omdat ze zich aan hem onderwerpt; hij loopt anderzijds slaafs Philine achterna, maar durft haar niet eens aanspreken. Toevallig ontdekt hij dat ze ‘iets’ heeft met de leraar Groen, die hij zeer bewondert. Groen pleegt zelfmoord, en daarna blijkt dat hij het meisje slechts gebruikte om Winfred te kunnen benaderen, op wie hij echt verliefd was.

Ook de schoolvrienden zijn elementen in de machtsstrijd. Met de rijke Stefan is hij emotioneel weinig verbonden: ‘Niemand lijdt als hij door Stefan wordt vergeten’ (32). Hij is machteloos jaloers op zijn rijkdom, maar als ze samen uitgaan, betaalt Stefan alle rondjes, omdat hij niet minderwaardig wil schijnen. Rob en Jochum zijn boezemvrienden, en juist daarom wil hij zich tussen hen indringen. Door hen probeert hij ook los te raken van zijn klasgenoot Arthur, een Mefisto-achtige manipulator, die Winfred volledig in z'n macht heeft, maar uiteindelijk aan zijn eigen persoonlijkheid ten gronde gaat; hij komt soms overdreven-lachwekkend over. Arthur heeft Winfred van enkele complexen bevrijd, hij heeft van hem een sociaal aanvaard wezen gemaakt, maar hij eist psychologische en seksuele onderdanigheid. Winfred denkt dat hij van Arthur af wil, maar hij bedriegt zichzelf: zodra ze samen zijn, gaat hij graag op in de door Arthur geschapen lugubere romantische sfeer. Maar Arthur wil hem vernietigen: hij vraagt Winfred een examenkopij te stelen uit de tas van Groen, en verklikt hem dan zelf bij de directeur. Winfred wordt van het examen uitgesloten; zijn toekomst is geblokkeerd, juist nu hij z'n horigheid overwonnen achtte. Thuis is Winfred het enige kind. Op zijn moeder is hij meestal boos; hij imiteert daarmee een gevoel dat hij in z'n vader vermoedt. Die vader is een treurige figuur. Hij is een zwijgzaam man, die in handen is gevallen van religieuze fanatici; hij heeft kanker, en sterft in het tweede gedeelte van

[p. 710]

het boek. Hij heeft z'n zoon opgedragen om maandelijks een groot bedrag over te schrijven op een Zwitserse bank. Zo wordt Winfred in feite gezinshoofd; hij ontdekt dat vader grote schulden heeft, omdat het geld van de zaak naar Zwitserland is gestuurd. Door dat feit wordt een brug naar het verleden geslagen: hij herinnert zich dat hij als kind met vader naar La-Chaux-de-Fonds is gereisd, en dat hij daar een mooie vrouw heeft ontmoet. Moet vader betalen voor de opvoeding van haar kind? Heeft Winfred een broer in Zwitserland? Thuis werd er elf jaar vóór hem een jongetje geboren, maar dat heeft maar drie dagen geleefd; hij ziet het geregeld in z'n fantasie. In de stad wordt de aanwezigheid gemeld van een officier die sprekend op Winfred lijkt: is dat een teken? Winfred zet de betalingen voort, steelt daarvoor veel geld op een onwaarschijnlijk doorzichtige manier, en besluit naar La-Chaux-de-Fonds te gaan. De beslissing, die verleden en toekomst verbindt, heeft veel dimensies. Hij kan zich losmaken van een milieu zonder perspectieven; hij droomt van een nieuw leven, al ontbreken daarvoor voorlopig de materiële mogelijkheden; hij is nog steeds vaag verliefd op de geheimzinnige vrouw, en is nu misschien echt in staat de rol van z'n vader in deze kwestie over te nemen. Hij wil rekenschap vragen voor de financiële en psychologische ondergang van zijn vader (de bijbelse referentie van de titel en de korte samenvatting in de roman zelf beklemtonen eenzijdig de wraakgedachte, maar de gegevens uit de roman wijzen op vele mogelijkheden; Winfreds dubbelganger wijst op p. 239 op een vermenging van ‘wraak en liefde’). Het boek eindigt met de aankondiging van z'n vertrek enkele uren later. ‘Op dat moment... stapelden de mogelijkheden zich torenhoog op’ (241); de lezer ziet Winfred, die zich al dikwijls in, maar nog nooit uit een moeilijke situatie gewerkt heeft, vertrekken met een optimisme dat hem nauwelijks gefundeerd lijkt. Al hebben dergelijke speculaties weinig zin, de lezer ziet toch weinig gunstige mogelijkheden voor Winfreds toekomst.

En joeg de vossen door het staande koren is een complexe compositie, waarin via een onbetrouwbaar waarnemingsniveau een ingewikkelde epische wereld wordt geschapen met een reeks psychologische relaties in functie van het thema macht. Geen echte topper, maar beslist het lezen waard.

In Letter en geest. Een spookverhaal probeert Felix Mandaat na een eenzaam bestaan een maatschappelijk leven te beginnen als vervanger in een universiteitsbibliotheek. Na 142 werkdagen geeft hij er de brui aan.

Dat ziet er eenvoudig uit, maar eenvoud siert dit werk allerminst; het geheel wekt bevreemding wegens de combinatie van gedurfde technieken enerzijds (hier wordt aan Literatuur gedaan!) en slordigheid anderzijds. Enkele

[p. 711]

voorbeelden van het laatste: aan wie refereert ‘ons’ in de eerste alinea? Waarom worden de deelnemers aan een dialoog dikwijls zo vaag aangeduid? Waarom blijft het dikwijls onduidelijk wat eenmalig en wat iteratief is? De vragenlijst is nog voor veel uitbreiding vatbaar.

Het boek komt meer over als een constructie, waarin het traditionele waarnemingsmechanisme ontregeld wordt en het kritische bewustzijn van de lezer geactiveerd. Dat blijkt al uit Mandaats voorgeschiedenis. Hij was makelaar (= bemiddelaar) in evenementen (= schijnwerkelijkheid), en deed alles per telefoon. Dat leven voelde hij aan als een gemis, juist omdat het een totale zingeving bood: ‘Elk verschijnsel rijmde op een ander verschijnsel... Alles en iedereen was naar zijn beeld en gelijkenis geschapen’ (22). Zijn nieuwe keuze betekent dus: strijd ter verovering van de maatschappij, maar ook opgeven van wat traditioneel als een groot geluk wordt beschouwd. Hij wil de beperkingen van Plato's grot overstijgen, en suggereert nadrukkelijk een samenhang met klassieke thema's, dikwijls via een verandering in stilistisch niveau. Het lijkt een poging om het belang van het gegeven op te blazen, en is eigenlijk een vorm van ‘rijm’ die Mandaats bedoeling tegenspreekt (en als dusdanig het falen ervan kan bevestigen). In een afzonderlijk hoofdstuk (66-70) worden twee gebeurtenissen uit het verleden opgehaald: in beide gevallen liep Mandaat een vrouw na die hem had meegelokt, in beide gevallen was het een valstrik. De lezer kan eruit afleiden dat het verleden niet zó samenhangend was, of dat de maatschappij hem voor schut zet (het is een voorafbeelding van het bibliotheekgebeuren), of dat elke vorm van waarneming bedrog is (wat ook in sommige bibliotheekscènes het geval is).

In de bibliotheek wordt Mandaat geconfronteerd met een rare fauna van personages; ze vergroten de verwarring. Voor collega Van Uffel dienen boeken om vliegen dood te slaan (20), voor Schiettekatte vervangt de bibliotheek de wereld (27). Mandaat heeft beslist een verward deel van de maatschappij gekozen. De mensen gedragen zich zo merkwaardig, dat de lezer al vlug denkt dat Mandaat, die juist dan de enige focalisator is, hem en misschien zichzelf voor het lapje houdt. Hij wordt hopeloos verliefd op z'n secretaresse; die wordt echter als zo onaantrekkelijk voorgesteld, dat het lijkt of Mandaat een schim najaagt die met de reële figuur niets te maken heeft. Van Uffel lijkt in het begin de enige die het bibliotheekwezen benadert met een gezonde dosis realiteitszin; juist hij is tenslotte een geobsedeerde homofiel, die Mandaat als een vampier achternazit. Zeker even veel aandacht wordt besteed aan de afwezigen. Mandaats voorganger Brugman krijgt als projectie een volledige persoonlijkheid, die op haar beurt invloed uitoefent op haar schepper: Mandaat is jaloers, hij voelt

[p. 712]

zich minderwaardig. Meer dan ooit projecteert hij zichzelf, en mist hij z'n doel.

Dat blijkt ook uit de gebeurtenissen. ‘Hij is hier gekomen... om in liefde opnieuw geboren te worden. Hij merkt dat hij zich oefent in haat’ (25). Er is geen positieve relatie tot de realiteit, en geen normaal causaal verband. Opgeroepen verwachtingen worden niet ingelost. Van Uffel wijst op de mogelijkheid van een erotische relatie met zijn secretaresse, en prompt volgt een beschrijving van Mandaats aantrekkelijkheden; maar de relatie gaat helemaal niet door. De opvallendste gebeurtenis is de verschijning van het spook. Het klassieke genre krijgt hier een diepere betekenis: in de jacht op het spook achtervolgt Mandaat zichzelf, de schim blijft steeds even ver van hem verwijderd. Op een avond neemt Mandaat Van Uffel mee, maar deze achtervolgt hem met z'n avances: Mandaat wordt zelf het spook, nu wordt hij achtervolgd. De gezochte communicatie is een illusie, en het spook verdwijnt spoorloos uit het boek.

Alle variaties van het thema komen verhevigd terug, wanneer Mandaat in de kantine een verhaal vertelt. De situering is ongeloofwaardig: iedereen hangt aan zijn lippen, de beheerster geeft hem onverwacht de tijd om het te beëindigen. Hij heeft het aan de luisteraars voorgesteld als het verslag van een reële gebeurtenis, maar verzint het ter plaatse. Hij boeit zijn toehoorders, maar wordt ook door hen geboeid: hij moet immers een logisch slot vinden. Nu heeft hij eindelijk contact met de anderen, maar hij is slechts een medium, terwijl de doorgegeven werkelijkheid valst is: hij is een bedrieger, en loopt dan nog verloren in zijn bedrog. Hij fingeert steeds nieuwe retarderende elementen, maar komt er ten slotte uit als hij z'n hoofdpersoon, een motorrijder die zijn tuig niet kan stoppen, zich laat vastrijden in een zandhoop. Wie zich vastrijdt, is dus gered; anders is er geen zinvol einde. Het verhaal in het verhaal weerspiegelt én varieert het eerste niveau; daarnaast zijn er nog talrijke aanzetten tot verhalen, suggesties van niet-uitgewerkte verhaalstrengen, suggesties van meestal stilistische aard van andere genres en diepere niveaus.

Letter en geest is een destructief geheel: het poneert een vrij duidelijk thema, en beijvert zich dan om de ernst ervan weg te nemen door een reeks ludieke variaties aan te bieden, die tenslotte toch weer worden verworpen. Van de theoretische problematiek van het subjectivisme worden spelvormen aangeboden, maar de spankracht is tenslotte onvoldoende, het verrassingseffect ebt vlug weg, de lezer ergert zich aan de soms gezochte of pretentieuze symboliseringen en te doorzichtige dubbele bodems.

Het boek is een spel, maar de Nederlandse literatuur heeft de laatste jaren heel wat boeiender speeltuinen.