Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 127

[p. 703]

Kroniek
Hugo Brems / Ingewijden worden wij pas later

Het komt mij voor dat het grootste gedeelte van de poëzie (en van de schilderkunst) van Paul Snoek te begrijpen is als transformatie van een fundamenteel erotische dynamiek. Dat is een hypothese, die nader zou moeten bewezen worden, en wellicht kom ik daar op terug naar aanleiding van de aangekondigde ‘Verzamelde Gedichten’.

Maar voorlopig toch al dit: tegenover die erotische dynamiek staat van meet af aan een groot wantrouwen, een onvrede met de concrete werkelijkheid en met de concrete medemens. Dat wantrouwen, dat meer dan eens de vorm aanneemt van regelrechte misantropie en van afwijzing van de realiteit, staat een ongecomplexeerde uitleving van die erotiek in de weg. Al in het bekende gedicht ‘Conversatie met mijn bloemen’ uit Noodbrug (1955) zoekt de dichter intimiteit bij de bloemen, die naar hem luisteren, en zou hij ‘de wereld willen zien / veranderd in / een glanzend huis, / waar voor elk raam / een tuin zou staan / waarin geen mensen groeien’. Immers, hij voelt zich een wezen

‘dat tussen mensen staat
en dat alleen is, meer alleen
dan aan mijn venster in zijn kleine kooi
de blinde vogel die zijn meester haat.’

Hier vind je al, in een notedop, de grond van de tragiek van dit dichterschap: onvrede met wereld en mens, eenzaamheid en daardoor de creatieve wil om de zaken te ‘veranderen’, naar zijn hand te zetten. Daartoe heeft hij als dichter de macht, en dat is precies wat hij zijn hele oeuvre lang heeft gedaan: de gedroomde werelden scheppen, veranderen, daarna terugvallen in eenzaamheid en met groteske spot tegen de werkelijkheid en de eigen illusies aanschoppen. En opnieuw beginnen.

Ik beperk mij hier tot enkele markante verzen, die even zoveel stappen vertegenwoordigen in deze nooit ter bestemming komende processie van Echternach. In Ik rook een vredespijp (1957) wordt de vaststelling van het tekort in

‘en ik die de aarde had willen vinden
als een zeester,

[p. 704]

 

vond een versnipperde parel’

gevolgd door het voornemen van de transformatie door creativiteit en verbeelding:

‘Ik zal (...)
de schepper worden van
een luchtkasteel,
want ik beschik
over de zachte handen
van een uitvinder.’

Er had net zo goed kunnen staan: de zachte handen van een minnaar. In De heilige gedichten (1959), die grotendeels een spottende, absurdistische afrekening zijn met een acute verschijningsvorm van die ontoereikende werkelijkheid (de legerdienst), duikt toch weer de erotische droom op, in het tweeluik ‘Tabula rosa, Tabula rasa’, die beide beginnen met een karakteristieke verzuchting: ‘Dit zou moeten zijn het enige leven’ en ‘Er moet een wijdere wereld bestaan’. Maar iets anders begint hier al vorm aan te nemen. De erotiek zoekt zich een uitweg in een auto-erotische verbeelding. De ‘wijdere wereld’ immers, is er een van spiegels, waar wij ‘rustig onze ruggen kunnen zien’. En in dezelfde bundel nog staat een van de mooiste gedichtjes van Snoek:

‘Dromen is dromen van een spons
die een mooiere spons omhelst
in haar droom.’

De kortsluiting die hier tot stand komt tussen erotiek en droom, verbeelding, behoeft na het voorgaande weinig commentaar.

Van dan af zet in de poëzie van Snoek een ontwikkeling in naar verabsolutering van die droom, naar gedroomde realisatie van de erotiek in de taalverbeelding. De erotiek speelt zich meer en meer af tussen de schepper en zijn schepping, de dichter en zijn fantasie, zijn taal. Het isolement, dat al sprak uit sommige titels van de vroegste bundels, zoals b.v. Archipel, Noodbrug, wordt nu omgebogen tot de gekoesterde eenzaamheid van de heerser, de profeet, de ziener, de God: Hercules, Richelieu, Nostradamus. Met een hoogtepunt in Nostradamus:

- ‘Al wat ik bloedend betreed en bevochtig
ik bewoon het langdurig en levend.’
- ‘Ik behoor tot de goden’.
- ‘Ik omhels mij in een helderziende engel’.

De terugval na dit taal- en verbeeldingsorgasme, tot en met de afrekening in Gedrichten is bekend.

Het wordt dan tijd voor een nieuwe aanloop, maar rustiger, problemati-

[p. 705]

scher, minder euforisch en gelouterd, in Welkom in mijn onderwereld (1978) en Schildersverdriet (1982), die de meest tragische, de minst naieve, de gespleten gedichten van Snoek bevatten.

Over Schildersverdriet zou ik het hebben.

De bundel is postuum uitgegeven en bevat twee afdelingen, ‘Schildersverdriet’ en ‘De zangen van Lesbos’, gevolgd door een reeks ‘Losse gedichten’ die nog niet door de dichter in een structuur ondergebracht waren. Voor ‘De zangen van Lesbos’ ligt het eenvoudig: het is een cyclus erotische gedichten over twee vrouwen, een ik en een zij. De cyclus is volmaakt afgerond met vijf gedichten: ‘Ik’, ‘Zij’, ‘Ik en zij’, ‘Zij en ik’, ‘Wij’. Het liefdessspel tussen die twee wordt opgeroepen als een verstrengeling van overgave en geweld: ‘En toch ben ik zacht als ik pijnigend liefheb’ (27), of ‘Hoe ik haar liefheb en ook bodemloos verneder’ (30). Maar tegelijk zijn de ik en de zij omwisselbaar, actief en passief beiden, elkaars spiegelbeeld: ‘Zij met vingers van smeltend ivoor. / Ik als honing waarin iemand in roert.’ (28) Of sterker nog:

‘Vele letsels heb ik verzameld kieskeurig.
Haar wonde, als was het de mijne, gedragen
als een teken van haar vloeibaarheid,
als een bewijs van eenzaamheid. De mijne.’ (29)

En: ‘Zij is aan mij verslaafd, mijn tenger spiegelbeeld’ (28), of ten slotte:

‘Als een tweeling in hetzelfde ei verblijvend,
als twee druppels drijvend in dezelfde levenslijn.’ (31)

Het is duidelijk: deze hele cyclus is maar juist te begrijpen als een uitgewerkte metafoor voor het verlangen van de dichter naar een volstrekte erotische ervaring. Een ervaring die de beperkingen van de liefde tussen man en vrouw overtreft én impliceert. Vandaar de keuze voor twee vrouwen, twee identieke wezens, maar die zelf in de beeldspraak ook weer de beperkingen van hun vrouwelijkheid achter zich laten. Veeleer gaat het hier om een liefde tussen twee als androgyne verbeelde wezens. Voortdurend worden in deze gedichten het vrouwelijk geslacht, of de wederzijdse liefkozingen voorgesteld in beelden met duidelijk fallische connotaties, terwijl toch de vrouwelijkheid even uitdrukkelijk aanwezig blijft. B.v.

- ‘mijn lippen en hun pijngevende tanden.
Ook mijn folterende tong ten slotte.’ (27)
- ‘en haar tong met kristallen behaard
in mijn schede langzaam proeft het zoete zout.’ (28)
- ‘Mijn vingers geslepen tot snijdende messen
tot pijlen van staal met een weerhaak van ijs’ (29)
- ‘Haar kus als een lont in haar mond verborgen

[p. 706]

 

als een reptiel haar tong tussen lippen van nat mos.’ (29)

 

- ‘Zij spreidt zich open tot een breed gewei

 

(...)

 

De malse inwendige lippen glimmend als oesters

 

met daartussen de scheurende kam van een haan.’ (30)

 

enz...

Ik geloof dat er in het hele oeuvre van Snoek geen gedichten te vinden zijn die een volmaaktere synthese bieden van waar het hem uiteindelijk om te doen is: de liefde, de enkel in taal en verbeelding bereikbare volmaakte erotische vereniging, die samenvalt met de artistieke creativiteit. En waarvan ook de uiteindelijke onmogelijkheid samenvalt met de grenzen van het dichterlijk mogelijke. Vandaar dat deze cyclus - doorheen alle sensualiteit en euforie - doortrokken is van eenzaamheid en onvermogen:

‘want ingewijden worden wij pas later,
wanneer wij in de liefde zuiver medeplichtig zijn.’ (31)

Dit staat heel dicht bij die andere prachtige verzen:

‘Thans zien wij in een spiegel, onduidelijk,
maar dan van aangezicht tot aangezicht.
Thans ken ik slechts ten dele,
maar dan zal ik tenvolle kennen, zoals ikzelf gekend ben’

(I Kor. 13,12).

De beperkingen waarop de liefde stoot, zijn dezelfde als die van de artistieke creativiteit. Vandaar de titel ‘Schildersverdriet’, de naam van het bloempje (Saxifraga umbrosa), dat de schilder nooit volmaakt in zijn kunst kan evenaren. De kunstenaar schept, maar hij schept illusies, hij toont uiteindeijk waar zijn grenzen liggen. Niet toevallig beschrijft het titelgedicht van de afdeling ‘Schildersverdriet’ precies dat onvermogen, die laatste leegte in termen van erotiek:

‘Daar sterft de kunstenaar zijn dagelijkse enge dood.
Dan parelt uit zijn rode oog een traan van terpentijn.
Dan weent hij onopvallend zachtjes in zijn ribben,
waaruit hij niet ontsnappen kan, als vingers
zwetend in een hete handschoen.

En omdat alles wat hij liefhad even onvolmaakt is
als alles wat hij met zijn goede wil heeft aangeraakt
aanvaardt hij droef te zijn tot het einde der tijden.
Want na het schilderen komt het grote verdriet,
dieper dan de leegte na de liefde.’ (9)

[p. 707]

Ook de andere gedichten uit deze aflevering draaien rond die mislukking:

- ‘Mijn potlood heeft opnieuw zijn punt gebroken’ (11)
- ‘Mijn lamp loopt leeg. Het licht is lek’ (16)

Met daartegenover gedichten die de illusie eventjes in stand houden, om ze dan meestal zelf te doorprikken, of gedichten die de aftakeling, het besef van de ontluisterende tijd direct als onderwerp hebben, zoals ‘Gedicht om de dag mee te beginnen’ (19) of ‘Gedicht om voorzichtig mee om te springen’ (21).

Hoe weinig er fundamenteel veranderd is tegenover de debuurbundels blijkt nog het duidelijkst uit een gedicht als ‘In bed’. De dichter, die zijn liefde aan de hardheid van de wereld aanhoudend kwetst, trekt zich terug in een zachte wereld van verbeelding, droom en erotisch gekoesterde eenzaamheid:

In bed

In bed is het beter je bed te laten staan.
Je ontmoet er soms erg lieve mensen.
Je hoeft er geen blad voor de mond te nemen
want je brengt er de helft van je leven in door.

In bed deel je best zelf de lakens uit.
Een bed is nog de beste doofpot.
Zelfs zonder valscherm, zonder vliegwerk
val je in bed meestal in goede aarde.

In bed is er niets nieuws onder de zon.
Je kan er alles beter begrijpen.
Je krijgt er het diepste verdriet onder de knie.
Ja, mijn bed is mijn zevende hemel. (12)

Met ‘Schildersverdriet’ heeft Snoek, zo denk ik, een nieuw en laatste hoogtepunt in zijn poëzie bereikt, even virtuoos en inventief als b.v. ‘Nostradamus’, maar menselijker, minder esotorisch en vrijblijvender, tragischer.