Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 127

[p. 688]

Kroniek
André Demedts / Werk van Frank Liedel

Bakker. De Clauwaert, Leuven 1982, 250 blz.
De krant uit Sante Fe. De Clauwaert, Leuven 1982. 78 blz.

Tussen 1950 en 1980 zijn er dank zij de economische opbloei zoveel romans, verhalen en dichtbundels verschenen, dat ze niet meer te lezen en dus evenmin onderling te vergelijken waren. Mogelijk was het daaraan te wijten dat sommige auteurs overschat en andere verwaarloosd of miskend werden. Het kan ook en dat valt moeilijker te verontschuldigen dat zij om andere redenen niet aan hun trekken kwamen. Voor wie die toestand onbevooroordeeld bekijkt is het raadzaam geen onvertogen uitspraken te wagen. Een halve eeuw geleden durfden wij nog te geloven dat er in onze literatuur geen onbekende meesterstukken bestaan. Nu schijnt dat minder zeker, en nog onzekerder is of bepaalde werken niet boven hun waarde en betekenis aangemerkt worden.

Dat blijkt niet het geval met de romans en novellen van Frank Liedel, pseudoniem van Leo van Assche, een Antwerpenaar die op 18 oktober 1924 geboren werd en directeur is van een zesjarencyclus middelbaar onderwijs. Dit jaar verschenen van hem de roman Bakker en het verhaal De krant uit Santa Fe. Vanzelfsprekend zal de titel Bakker misleidend overkomen, omdat hij; aan de ambachtsman die voor ons dagelijks brood zorgt doet denken, terwijl de auteur het heeft over de meikever ‘die met een touwtje aan zijn poot moet rondkrassen naar de grillen van het spelende kind.’

Uit de roman blijkt dat de naam opzettelijk gekozen werd. Hij krijgt een symbolische betekenis in verband met het hoofdpersonage Boni Sandelaer, zoon van een ‘armoedzaaier’, die na de dood van zijn vrouw, waarvan hij zielsveel gehouden heeft, van zijn directeurschap in een verzekeringsmaatschappij af wil, om een lagere functie te vervullen. Zo'n verlangen, dat veeleer zeldzaam is, typeert de man. Hij en zijn vrouw ‘hadden alleen ogen voor elkaar - en in de wereld is veel veranderd, sinds ik in de mijne verdriet heb.’ Langzaam vervreemdt hij, van zijn omgeving, wat een normaal verschijnsel is in een maatschappij waar velen alleen op zichzelf aangewezen zijn. Hij heeft nog één vriend aan Mabesone, een oudgeworden eigengereide intellectueel, die alleen woont en zich met alle middelen verzet tegen het gezag, dat volgens hem niet anders

[p. 689]

beoogt dan zoveel mogelijk over alles en iedereen meester te spelen.

Boni Sandelaer gaat dezelfde wegen op. Er komt een wet waarbij iedere burger verplicht wordt een nieuw identiteitsbewijs bij: zich te hebben, en even later ook een nummer in de muis van zijn hand te laten prikken. De mens ‘zal als een marionet hangen aan een draad, en ze zullen die draad kunnen aanraken naar believen, en de mens zal sidderen en weten dat hij een gevangene is. Hij zal gebukt gaan onder een loden besef van mateloze kontroleerbaarheid.’ (125) Aanvankelijk schijnt de politie niet te reageren op Sandelaers geweldloos verzet. Inspecteur Coleman heeft meer dan geduld. Naar zijn mening was ‘de rebel een redelijk schepsel dat je met redelijke woorden tegemoetging, niet met een pistool.’ Maar Coleman wordt opzij geschoven, tot directeur van een gevangenis benoemd en vervangen door een bruut.

Sandelaer, die intussen door zijn vriendin Veerle ‘een vrouw als een warme kamer’, een betrekkelijk geluk gekend heeft, voelt zich allengerhand minder innig met haar verbonden en vraagt zich af of ze niet beter uiteen zouden gaan. Om aan de waakzaamheid van de politie te ontsnappen zoekt hij in het zuiden van Frankrijk een onderkomen. De opvolger van Coleman achterhaalt waar hij verblijft, leidt hem op, en zodra zij over de grens zijn slaat hij zijn gevangene in het gezicht.

Veerle vraagt aan de bruut genade voor Sandelaer. Om die gunst te verkrijgen moet zij met hem naar een nachthotelletje, maar ‘is niet een van de nieuwe vrouwen, ze is een van de laatste oude’ (232) en maakt zich vrij van de politieofficier. Ook Sandelaer vlucht weg uit zijn gevangenschap en zoekt in Engeland vrede en vrijheid - de vrijdom, zoals privacy nog altijd in de Westvlaamse dialecten heet. Het is meer dan ‘afzondering’ een uitdrukking uit onze oude rechtstaal die de eeuwen heeft overleefd. Waar veel protestliteratuur sinds de Tweede Wereldoorlog voor gelijkheid en afschaffing van klassevoordelen en vooroordelen opkomt, pleit Liedel voor de vrijheid. Voor hem en niet voor hem alleen, gaat het om een waarde die dieper dan de gelijkheid met het welzijn en geluk van de mens verbonden is. Waar vrijheid heerst, bestaat ter verhoging van het algemeen welzijn de mogelijkheid tot ontplooiing en voltooiing van ieders onvervangbare persoonlijkheid. De auteur maakt er terecht in zijn roman geen theoretisch probleem van. Zijn verhaal toont, concretiseert hoe hij de dingen ziet, door de uitbeelding van karakters, opvattingen en gebeurtenissen. Dat gebeurt in een taal vol afwisseling en een ongewoon sterk suggererend vermogen.

Voor sommige oudere lezers, die gewoon zijn aan verhalen die zoals de tijd van de klok slechts één beweging, en dat is van het voorbije naar

[p. 690]

het heden en de toekomst kennen, zal dat wellicht enige moeilijkheden opleveren. De moderne romancier houdt het met de psycholoog, die weet dat gisteren, vandaag en morgen gelijktijdig en zelfs in omgekeerde tijdsorde op iemands bewustzijn kunnen inspelen. Het vergt een meer gespannen aandacht om de voortgang van het relaas te vatten en waar nodig, wat bij Liedel meermaals voorkomt, een leemte op te vullen die opzettelijk ledig bleef, als het ware om de lezer inniger aan de tekst te binden. Men kan er niet buiten: schrijven alleen om het experiment met de taal gaat dikwijls in het artificiële op, maar schrijven om het vertelsel, het anekdotische gegeven dat als een opgewonden twijndraad afloopt, verzandt in alledaagsheid. Liedel heeft van verscheidene oogpunten uit, soms als alwetende ingewijde, soms als toeschouwer of onpartijdig rechter, een beperkt aantal personages, die tegelijk realistisch en als symbolen voorkomen, een rol toebedeeld. Zij spelen ze voortreffelijk, duidelijk van elkaar te onderscheiden. De roman bezit een vaste eenheid en een persoonlijke toets, die van een eigen wereld- en levensbeschouwing getuigt.

Niet zwakker, integendeel, lijkt ons zijn novelle De krant uit Santa Fe, die ongeveer gelijktijdig met zijn roman verschenen is. Zij voert ons naar een Spaanssprekend land in Centraal- of Zuid-Amerika. Op een avond komt op de hacienda van een zekere Juan een jonge vrouw, die zwaar mishandeld werd, een onderkomen zoeken. Uta is haar naam. Het blijkt dat zij zwanger is en dat een lafaard haar in de steek gelaten heeft. Juan huwt met haar en Miguel, een boekenlezer die zijn oudste vaquero is, hecht zich aan haar met een belangeloze liefde alsof hij haar vader zou zijn. De jaren gaan verder. Uta's zoon Pablo groeit op tot knaap en jonge kerel. Juan wordt een rijk man en alcalde van het nabije stadje. Maar hij en Uta vinden elkaar niet. ‘Zij leven in het vreselijk verbond van twee mensen, man en vrouw, die niet bij elkaar maar op elkander passen.’ Let op de voorzetsels! Juan haalt een ver familielid naar de hacienda om daar later zijn opvolger te worden. Pablo vermoedt waarom, tot hem verweten wordt dat hij een bastaard is. Dan wéét hij het. Vijftien jaar oud, rijdt hij van de boerderij weg om zijn moeder te wreken op de man van aanzien die haar verstoten heeft. Maar het is Miguel die als straffer optreedt en er de verantwoordelijkheid voor zal dragen. Uta spreekt: ‘Hij heeft het niet willens en wetens gedaan. Hij had geen kans, Hij deed het voor Pablo.’

In zijn soort is De krant uit Santa Fe een meesterverhaal, zoals qua sfeer en sobere epische schoonheid De zonen van Pepe Gimenez (1960) van Herman Vos dat was. Ook die novelle werd in een Spaanssprekend deel

[p. 691]

van Amerika gesitueerd, in een land waar een fel en hartstochtelijk leven nog mogelijk blijkt. Intussen zeuren en zagen wij over de muizenissen van een werelddeel waar wij te dicht opeenwonen om de mens in zijn ware gedaante te kunnen herkennen. Wat wij missen is het vermogen om boven gekanker en kleinzieligheid uit te stijgen. Liedel heeft met zijn jongste novelle de ingemuurdheid van onze literatuur doorbroken, door het leven te stellen boven frustraties en het herkauwen van nietigheden.