Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 127

[p. 441]

Kroniek
André Demedts / Noordnederlands proza

Rudolf Geel, Ongenaakbaar. De bezige bij, Amsterdam 1981. 256 blz.
Belcampo, De drie liefdes van Tante Bertha, Querido, Amsterdam 1982. 144 blz.

Wij hebben het in het februarinummer van D.W. & B. 1979 al over Rudolf Geel gehad en hem om zijn taalvaardigheid geprezen. Maar met een dubbele bedenking in de rand. Vooreerst omdat hij geen afstand wilde of kon nemen van de reeds twintig jaar oude Nederlandse mode die literatuur met propaganda voor een naar links gestroomlijnde maatschappij gelijkstelt en ten tweede zodanig van Reichs panseksualisme doordrongen was dat er geen andere problematiek meer bestond of denkbaar scheen.

In zijn roman Ongenaakbaar heeft hij die remmingen nog niet overwonnen, maar toch valt in zijn thematiek meer verscheidenheid te waarderen. Hoofdpersonage van het verhaal is de auteur Philip Greveling, die in de ik-vorm aan het woord blijft, hoewel de romancier terdege beseft dat die verhaaltechniek het gevaar insluit dat zijn lezers hem met zijn romanfiguur kunnen en zullen identificeren. Dat belemmert de vrijheid van de schrijver steeds min of meer.

Niet dat hij zich sympathieker zal voorstellen dan hij vreest bij zijn bekenden over te komen. Veeleer zal hij trachten het tegendeel van zo'n zelfverheerlijking voor te spiegelen, maar ook die bedoeling uit voorzichtigheid blijkt misleidend. De lezer is geneigd fictie met realiteit te verwarren, met het gevolg dat hij ten slotte gelooft de schrijver achter zijn hoofdpersonage te herkennen. Wat betekent het literaire werk van een verkeerd standpunt uit te benaderen. Het moet in en door zichzelf te verantwoorden zijn, niet voortspruiten uit vriendschap of weerzin ten opzichte van de schrijver.

Zoals velen van zijn makkers heeft Philip Greveling in zijn studietijd met de revolte van de zestiger jaren meegedaan. Wel was hij onzekerder van zichzelf dan veel anderen. ‘Ik heb altijd achter mijn mislukkingen aangerend’, geeft hij toe. Als literator is hij ertoe gekomen een denken onder dwang, zoals het door bepaalde critici opgelegd wordt, te wantrouwen en er zich vrij van te maken. Hij heeft zich onder zijn tent teruggetrokken en om zijn houding te verduidelijken in een blad dat Wereldvisie heet een artikel geschreven, dat hem door zijn vroegere maats niet vergeven zal worden.

[p. 442]

Om hem te straffen wordt hij op een avond door een bende anarchisten aangevallen en mishandeld. Eén man heeft hij herkend, een zekere Vlasman, die volgens een redacteur van Wereldvisie een bepaalde agent van een niet genoemde buitenlandse mogendheid zou zijn. Die journalist tracht Greveling te overhalen om een vinnig artikel te schrijven, dat als aanleiding tot een polemiek de mogelijkheid zou bieden om Vlasman te ontmaskeren en onschadelijk te maken. Het lokt Greveling wel aan om op dat voorstel in te gaan. Te meer omdat hij slechts verachting voelt voor een geniepige vijand, die in een organisatie voor welzijnszorg werkt en los van iedere verantwoordelijkheid ‘de jonge revolutionair bleef uithangen, een veilige uitkering van de staat die hij bestreed op zak.’ (90)

Maar hij heeft morele bezwaren tegen zo'n handelwijze. Hij is ouder en voorzichtiger geworden. Hij ziet waarheden en werkelijkheden waar hij vroeger geen oog voor had en op weg naar de Ardennen voor een korte vakantie brengt hij in Roermond een bezoek aan het katholiek college waaraan Vlasman gestudeerd heeft. Wat hij beoogt is, van de rector te vernemen of hij Vlasman in staat acht tot het verraad waar Wereldvisie hem van verdenkt. De rector houdt zich op de vlakte en zal geen uitsluitsel geven. Het wordt wel een gesprek waarin merkwaardige gedachten geopperd worden. Zoals de vraag: ‘Heeft God sommigen - zoals Vlasman - met opzet in armoede laten opgroeien om hem later op te zwepen tot prestaties?’ (103)

Voortaan mag Vlasman voor het ik-personage voorgoed achter de horizon verdwijnen. Zijn rol blijkt uitgespeeld en meteen zou Geel zijn roman mogen afsluiten. Dat doet hij evenwel niet en dat draait verkeerd uit. De tweede helft van het verhaal is gewijd aan de betrekkingen die Greveling met verscheidene vrouwen heeft, hoewel hij feitelijk aan één en dezelfde Helen gehecht blijft. Maar die reist naar Amerika omdat zij zijn liefde een beetje beu is en hem terzelfder tijd de mogelijkheid wil schenken zich van haar vrij te maken als er een andere is waar hij met meer passie zijn zinnen op gezet heeft. Hij voelt zich echter aan niemand meer gebonden dan aan zijn Helen en als zij uit de Verenigde Saten terugkeert blijkt de geestelijke inzinking die hij doormaakte overwonnen. Zoals de zaken hun beloop gekregen hadden voelde hij zich tevreden, want in redelijk evenwicht op de hindernisbaan waar hij op zekere dag toch weer zou struikelen.

De roman maakt de indruk moeilijk tot stand te zijn gekomen. Op zijn minst moeten Geel drie onderwerpen geboeid hebben, die niet tot een eenheid te herleiden waren: het geval Vlasman, Grevelings afstandelijkheid tegenover het leven die hem verhindert kritiekloos erin onder te dui-

[p. 443]

kelen en de ontmoeting met een uitgeweken Russische componist en diens dochter Karen, die een bijzondere aantrekkingskracht op hem heeft. Vermoeidheid, verveling, zoals ons allen weleens bekruipt, of een innerlijke onvrede, die als ze overwonnen wordt een keerpunt in Geels leven en werk kan veroorzaken? Wij hopen dat onze laatste veronderstelling een uitweg wijst uit een gevoel van beuheid dat de opbouw van zijn roman geschaad heeft.

De lectuur van Belcampo (Mr. Herman Schönfeld Wichers, 1902) heeft ons dikwijls en om verscheidene redenen geboeid. Hij is een intellectuele humorist, die zijn schijnbaar luchtige kijk op mensen en dingen met kennis van het leven en wijsheid verenigt. Buiten strekkingen en groepjesverbanden gaat hij zijn weg, blijkbaar alleen vertrouwend op zichzelf en de gevormde smaak van zijn publiek, dat zich niet door de woordenkramerij van sommige recensenten van de wijs laat brengen. Een zeldzame gave is zijn beheerste fantasie, zo innig met veel dwaasheden verbonden dat zij telkens opnieuw de aandacht boeit en tegelijk zo mild voor alle fouten en gebreken is, dat wij om zijn schildering van onze belachelijkheden niet aan een terechtwijzing denken. Wij zwijgen en glimlachen, omdat hij ons met onze onvolmaaktheden verzoent.

Echte boosheid door kwade trouw en wil ingegeven beeldt hij niet uit. Ook niet in zijn jongste verhaal over De drie liefdes van tante Bertha. Zij is op verre na geen schuldeloze karmelietes, wel een milddadige vrouw, die van haar huisje een toevluchtsoord voor een kunstenaar, vagebonden en andere zonderlinge zielen gemaakt heeft, waar zij behalve de gunst van haar vriendschap ook de lekkerste soep die men dromen kan zomaar gratis aanbiedt. Sinds jaren vervult zij dat apostolaat, in vriendschap verbonden met een zekere Kristoffel, die een kunstenaar en, vreemd genoeg in zijn staat, een wereldvreemde persoonlijkheid blijkt.

Die toestand blijft niet duren. Er komen achtereenvolgens andere mannen tante Bertha's gemoedsrust storen. Eerst de Verrekijker, een wetenschappelijke dromer, en daarna een zwerver met wie zij de wereld intrekt en alles beleeft wat zo'n Ahasverus aan lichamelijke en geestelijke verrassingen en vreugden te verlenen heeft. Na de onverteerbare wetenschap en de ontrouwe liefde komt zij ten slotte bij een sluiswachter terecht. Hij leeft eenzaam in de natuur, versast de schepen en hoort van het bootsvolk hoe het in de wereld staande en gelegen is. Eigenlijk verrast hem niets meer. Ook niet dat tante Bertha bij hem wil blijven en haar Kristoffel van jaren ver daar goedwillig mee instemt.

De typeringen van Belcampo, met zijn verrassende vondsten en aforis-

[p. 444]

men, verschaffen een zeldzaam genoegen. God heeft de mensen geschapen om de engelen iets te doen te geven, nadat gebleken was met Beëlzebub en Asmodee dat ledigheid zelfs voor hen een oorkussen van de duivel mocht heten. Maar nu kan het gebeuren dat zo'n bewaarengel vrouwmensen als tante Bertha een slechte raad influistert. Zo verzuchtte zij een keer: ‘Mannen, 't is dat je er zo ontzettend veel van houdt, maar anders, wat zou je er een hekel aan hebben.’ Over Kristoffel: ‘Wanneer het kunstwerk voltooid is blijft de kunstenaar achter als het afval ervan.’ De opsomming van de eigenschappen van een boer vergt van Belcampo twee bladzijden tekst. ‘Hij is ten eerste een man die zijn hele leven hard werkt. Hij heeft dus een hekel aan flierefluiters.’ De zwerver, die leeft als God in Frankrijk, sust tante Bertha's geweten: ‘In de oorlog en de liefde mag alles.’ De sluiswachter waarbij zij haar levensavond zou slijten ‘behoorde tot de meest elitaire groep op aarde, de groep die denkt’ en zo wist hij haar te vertellen dat ‘een mens waar niets op aan te merken is, daar is ook meestal niets aan op te merken.’

Een zwak punt in onze literatuur blijft een tekort aan gedachten, maar niet bij Belcampo. Ook goochelen met woorden is ongetwijfeld een vorm van kunst, maar dé kunst blijkt na eeuwen literatuur het verwoorden van leven, met wat erbij ervaren en gedacht wordt.