Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 127

[p. 349]

Kroniek
Willy Spillebeen / Ida Gerhardt doolt en droomt

In hetzelfde jaar (1980) waarin Athenaeum - Polak & Van Gennep haar Verzamelde gedichten uitgaf, liet deze uitgeverij ook een nieuw gedicht van Ida Gerhardt verschijnen: Dolen en dromen, 22 blz., waarvan 10 blz. poëzie, kostprijs 312 F. Na herhaalde lectuur meen ik dat dit lange gedicht niet op het peil staat van ‘Twee uur: de klokken antwoordden elkaar’ (1971), waar het qua stijl op lijkt, en zelfs niet op het peil van haar vroegere goede gedichten. Het mag, hoop ik, al neergeschreven worden dat Ida Gerhardts poëtische produktie qua peil vrij ongelijk is.

‘Dolen en dromen’ werd geschreven ‘najaar 1979’ en voor het verschijnen als volgt aangekondigd:

‘Oktober in een kleine stad, waar het licht het van de herfstnevels wint, en de torens, de wallen en de najaarsbloemen in de binnentuinen met een bijna apocalyptische glans overstraalt. Een dag waarin alles - de mensen, de huizen, de argeloze woorden van een kind, ja, zelfs een kleine provinciale plechtigheid op het raadhuisplein - tot een gelijkenis schijnt te worden. Een gelijkenis van het geheim dat àchter de dingen van deze zichtbare wereld ligt. En een stem die er in eenvoudige, bijna verlegen woorden van vertelt. Maar met die donkere ondertoon van schroom en eerbied voor het geschapene, die in het vers van Ida Gerhardt van de aanvang af hoorbaar is geweest.’

En Ida Gerhardt zelf, in een van de belerende ‘toelichtingen’, die ze in haar jongste bundels herhaaldelijk meent te moeten inlassen, schrijft: ‘Het gedicht “Dolen en Dromen” omvat, in zijn aaneenschakeling, op een paar uur na anderhalf etmaal: vanaf het avondconcert “op slag van achten” tot het ontwaken op de volgende morgen, als de hanen kraaien.’

Dit voor wat de vertelde tijd betreft. Verder meent de dichteres te moeten waarschuwen:

‘Dolen en Dromen’ is geen hommage aan Zutphen, ondanks mijn gehechtheid aan deze stad; en evenmin een hommage aan een harer burgers. Zelfs de identiteit van ‘het kind met de klarinet’ blijft onkenbaar. Het gedicht gaat over een wijze van ervaren die de mens soms - bij hoge uitzondering - ten deel mag vallen: het bekende en vertrouwde opent

[p. 350]

zich voor hem. Het onthult zijn wonderen en verborgen samenhangen en geeft nochtans zijn laatste geheimenis niet prijs.’

Deze twee toelichtingen, die eigenlijk ook al in de gecursiveerde proloog van het gedicht voorkomen, zij het minder direct, zetten je aan, na lectuur van het gedicht, om het meteen opnieuw te gaan lezen. Achter die toelichtingen staat de dichteres-lerares met vermanend geheven wijsvinger: ‘Heb je eigenlijk wel goed gelezen? Opnieuw!’ Ik héb opnieuw gelezen, meerdere keren overigens, en heb het gedicht wel degelijk ervaren als een hommage aan het stadje Zutphen en aan een zekere Mr. M. de Jonge, twee keer met name in het gedicht genoemd, over wie de dichteres in een ‘toelichting’ schrijft dat hij ‘een onvermoeibaar vechter voor het behoud van het Zutphens stadsschoon’ is. Vermoed kan worden, hoewel niet met zekerheid bevestigd, dat de dichteres eigenlijk achteraf schrijft over de plechtigheid van 28 juni 1978, toen aan Mr. de Jonge door de Regent van het Prins Bernardfonds de Zilveren Anjer werd uitgereikt; dat ze toen voor die plechtigheid de ‘reis’ van enkele kilometer vanuit Eefde naar Zutphen heeft gemaakt en er iets minder dan 24 uur gebleven is. Hoe ook, het stadje Zutphen wordt overduidelijk weergegeven; gebouwen en plaatsen worden met name genoemd; en ook de ‘plechtigheid’, voorgesteld als een ‘morgendroom’, wordt vrij realistisch beschreven.

Tegen dit alles is uiteraard geen bezwaar, op voorwaarde dat het gedicht als ‘gelijkenis’ boven die anekdotiek uitstijgt. Heeft de dichteres soms zelf vermoed dat dit niet het geval is, en daarom die ‘toelichting’ aangebracht? M.i. blijft het gedicht inderdaad steken in de anekdotiek; het is weinig meer dan een reeks opgepepte anekdoten of fait-divers, met soms potsierlijke schaalvergrotingen die je meteen dóórprikt. Qua werkwijze doet het sterk denken aan ‘Awater’ van Nijhoff, maar bepaald op het vlak van anekdotiek en daarbij aansluitende symboliek ligt de kracht van Nijhoffs gedicht en blijkt de zwakheid van Ida Gerhardts gedicht. De zgn. symboliek of dubbele bodem die in een ‘gelijkenis’ aanwezig dient te zijn en in ‘Dolen en Dromen’ ook wel aanwezig is, wordt de lezer opgedrongen en is bovendien vrij simplistisch. M.i. verraadt de dichteres haar onmacht, wanneer ze, als diepzinnig bedoelde tweede dimensie van de parabel, een drietal verzen kiest van Achterberg, waarmee ze dan haar eigen cyclische, platonische levens- en wereldvisie verduidelijkt wil zien. De ‘wijze van ervaren’ die, zoals ze het stelt, slechts ‘bij hoge uitzondering’ voorkomt, maar intussen hààr toch wel te beurt mocht vallen (misschien omdat ze een ‘hoge uitzondering’ is), doet tweedehands aan.

[p. 351]

Een potsierlijke schaalvergroting is er overigens al in de eerste verzen van het gedicht: ‘Ik ben zómaar met groot verlof geweest / anderhalf etmaal op een paar uur na.’ Als humor (zelfspot) zou het er nog mee door kunnen: een al meer dan twintig jaar gepensioneerde lerares die over een groot verlof van 22 uur spreekt. Maar Ida Gerhardt is bloedernstig! Wat volgt is gelukkig van beter allooi. In die paar dagen werd haar verleend: ‘een helderheid van horen en van zien’, ‘een volledig uit de tijd getild’ zijn. Dit schept verwachtingen. Te meer daar de dichteres meedeelt dat in die kleine stad ‘àlles stem kreeg, àlles open ging’. Niet dit of dat, àlles. Absoluter kan het niet.

Deze cursief gezette strofe is een soort proloog, voorgesteld als een toelichting in de verleden tijd, waarop dan het gedicht volgt, dat in de tegenwoordige tijd is gesteld.

Dolend door Zutphen komt de dichteres ‘telkenmale’ een kind van ‘tien of elf’ jaar tegen, staat er in de volgende twee strofen, die ook nog vrij algemeen gehouden worden. Dit kind doet haar denken aan haar eigen schooltijd. Vergis ik me als ik in deze strofen een zekere inconsequentie vaststel? Ik ‘denk bijtijden / dat het er veel van weg heeft dat hij spijbelt / doch leg dit in mezelf het zwijgen op’ staat in de eerste strofe. Vervolgens denkt ze aan haar eigen schooltijd, toen ze zelf rondzwierf in Rotterdam ‘en nochtans immer op ontdekking uit’ was. Dan klinkt het: ‘Daarom: proficiat, kleine reiziger’. Spijbelen bleek aanvankelijk erg, maar wanneer blijkt dat er enige vergelijking is met haarzelf, verdient de jongen een ‘proficiat’. Is zoiets zelfingenomenheid?

Vervolgens woont de dichteres een muziekuitvoering bij in de Refterzaal. Dezelfde jongen ‘steekt de kaarsen naast het podium aan’. De opstelling van de jonge fluitspelers doet denken aan een ‘pentagram’, magisch teken, Pythagoreïsch symbool van de eenheid der ongelijken. Het roept bij haar een ‘bergtocht’ op, een platonische wereldvlucht waarbij voor het eerst, langs drie verzen van Achterberg om, ook een cyclisch tijdbeleven en een wedergeboorte aansluiten. Achterbergs cursief gedrukte verzen luiden: ‘de tijden kunnen gerust terug / hun uren gaan en zon en maan / hun banen terug door dag en nacht’. Het kind, al is het dan een jongen (cfr. dat pentagram), personifieert mét de muziek de kindertijd van de dichteres. Alles kan weldra opnieuw beginnen, maar dan in het hogere, vandaar die ‘bergtocht’. In deze zin doet het kind ook wel denken aan een doodsbede, enigszins gelijklopend met de roman ‘Der Tod in Venedig’ van Thomas Mann.

Na een slapeloze nacht gaat de dichteres weer ‘verdeeld’ en ‘in tweestrijd’ de stad in. Ze kiest de Kloostertuin, waarin ze een atmosfeer van

[p. 352]

‘tijdeloosheid’ aantreft. Daar legt ‘een heimwee - heet het wellicht Sisley - zijn hand’ op haar. Een geslaagde personificatie is dit in ieder geval niet. Even nadien vlucht ze weg, opgeschrikt door een horde van scholieren. Ze bereikt zigzag binnendoor de Zaadmarkt’ en stapt, nadat ze zichzelf de pertinente vraag heeft gesteld: ‘Staat het mij welbeschouwd niet vrij?’, het museum binnen. Ze gaat ‘als immer’ naar ‘Ameland van Dora Esser’: ‘Frank en ongetemd / verwijst het windomwaaid naar open zee - en laat, als steeds, het antwoord aan mij over.’ Dit is Ida Gerhardt op haar niveau! In de ‘achterzaal’ staat ze ineens oog in oog met het kind. Dat geeft haar de volgende diepzinnigheid in: ‘Laat is niet in de weg zijn. Het besef / praegnant, van er-te-zijn kan in een kind / in gronden leven die geen dieplood haalt.’ Verzen, zó diepzinnig dat ze een ‘toelichting’ van harentwege vergen: ‘Het nog slapende bewustzijn van zichzelf kan door een betekenisvolle ervaring bij een kind plotseling ontwaken.’ Geef toe dat die toelichting er echt wel nodig was. Al was het maar om andermaal haar zelfingenomenheid te illustreren! Dan zegt het kind tot haar: ‘Mijn vader () is een architect.’ Weer in een toelichting schrijft de dichteres ‘dat deze regel de sleutel is tot het hele gedicht heb ik zelf pas ontdekt toen het was voltooid.’ De dichteres antwoordt ook nog aan het kind; ze zegt: ‘Dat dacht ik wel.’ En dan volgt, wéér typisch Gerhardt: ‘Hoe argeloos voert dit kind een opdracht met zich / die nog verzegeld is: die hij eerst later / met mannelijke ernst ontcijferen zal. / En dan herinnert hij, terzelvertijd, / zich woord voor woord wat hier vandaag gezegd werd.’ Maar wàt is er eigenlijk gezegd? Een gewone mededeling die de dichteres geforceerd symbolisch geduid wil zien. Het kind krijgt, als zoontje van ‘een architect’, een religieuze dimensie, het wordt een verlosserfiguur. Zijn zgn. ‘opdracht’ zou dan hierin kunnen bestaan dat hij de ‘taak’ of de ‘opdracht’ (maar wélke taak? wélke opdracht?) van de dichteres zou overnemen, geheel in de geest van de eeuwige wederkeer die spreekt uit Achterbergs verzen, hier ten tweeden male geciteerd. Het kind moet haar van haar taak verlossen. Overigens is het motto van het hele gedicht een vers van haarzelf: ‘Misschien is er een erfgenaam: nadien...’ En het evasieve element wordt hier dan weergegeven door de Walburgstoren en de aquarellen ervan in het museum.

Vervolgens gaat de dichteres naar Bornhof, ziet (beschrijft) daar heel knap impressionistisch het onkruid: ‘de triomfante onderhuurders / van restauratiepanden’ en geeft een negatieve commentaar op het opschrift boven de poort: ‘Hier vloeit een springbron van gerechtigheid’, waar ze later uitvoeriger op ingaat. Verder heeft ze een nietszeggend gesprekje

[p. 353]

met een metselaar. ‘Die mortel () is een pest’ zegt de man. En zij, heel humoristisch en vol zelfspot voor een gepensioneerde lerares van 74 jaar (in 1979) die zowat om de vijf jaar een bundel gedichten publiceert: ‘Man, zwijg ervan. Ik werk óók voor de kost.’ Zo praten de mensen, inderdaad. Zou Ida Gerhardt dan toch een gewoon mens zijn? Neen, van die illusie zal ze ons nog wel afhelpen! Nu zit ze enige tijd in de tuin van 's Gravenhof met als ‘gespreksgenoot’ de Walburgstoren en ‘Ten laatste meld ik / dat ik moet gaan. Thuis ligt veel werk en vast / veel post. Misschien is er die brief wel bij / waarop wij wachten, jaar en dag. Dan vloeit / een springbron van gerechtigheid. Wie weet.’ Waar hééft zij het eigenlijk over? Dat vele werk en die vele post, nu ja, dat past bij de schaalvergroting van het begin. Maar direct daarna heb je die allusie op geleden onrecht. Gerechtigheid moet geschieden, gerechtigheid waarvoor? Onderschatting? Over welke ‘brief’ heeft ze het? Een allusie op het feit dat ze nog altijd geen grote prijs (of de grootste Nederlandse literaire prijs) had gekregen. Het is een ‘brief’ waar ze al ‘jaar en dag’ op wachtte! Dit doet toch wel erg overtrokken aan!

Die avond gaat ze vroeg naar bed. Daarmee is het ‘dolend’ gedeelte afgesloten en vangt het ‘dromend’ gedeelte aan. Eerst een angstdroom betreffende haar doctoraal examen; vervolgens een doodsdroom, die aansluit bij het lange titelgedicht van ‘Het sterreschip’ (1979). Er is een ‘zeilschip’ dat ze poogt bij te houden, vervolgens een auto: ‘of ik soms mee wil rijden?’ Het evasieve element andermaal. Ze ontwaakt, staat enige tijd voor het raam, gaat weer slapen en deelt tegelijk haar ‘morgendroom’ mee, die de apotheose moet worden van het gedicht: een soort plechtigheid waar haar beste vrienden bij aanwezig zijn. Ook de jongen is er. En Nijhoviaans: ‘Die jongen’, zegt iemand ‘ken ik. Hij speelt heel aardig klarinet.’ (Cfr. Awater in het restaurant). Dan volgt het gebed (in de slaap), wat aanleiding heeft gegeven om haar gedicht op te dragen ‘aan mijn vrienden’: ‘O’ bid ik in de slaap gelijk een kind, / ‘o, laat mij, laat mij nú niet wakker worden; / laat mij die ommegang maken: met mijn vrienden; / ik boud zoveel van hen; ik heb vrijwel / nooit tijd voor hen; en zij, wat weten zij / nu godsterwereld van een dichterschap?’ Dat laatste vers typeert haar hautaine zelfingenomenheid; het promoveert haar meteen tot Tachtiger! Als gewoon mens waag ik de vraag of het met een dergelijke ingesteldheid mogelijk is vrienden te hébben? In de droom zetten allen nu de ‘morgenwandeling’ voort; ze begon langs enkele gevels van het raadhuis en gaat verder door de Proostdijsteeg, naar 't Bolwerck en Ruiter Kortegaerd, waar ineens Mr. de Jonge te voorschijn komt. De droom eindigt dan met de herinnering aan de

[p. 354]

uitreiking van de Zilveren Anjer én aan de ‘foto’ hiervan ‘in het jaarverslag 1978 van het Wijnhuisfonds van Zutphen’ (toelichting). Ten derden male komen hier dan Achterbergs verzen voor. Ik interpreteer ze als volgt: wat in de droom (eventueel een zgn. voorspellende droom) gebeurd is, kan ook in de werkelijkheid plaatsgrijpen. En meteen denk ik dan aan die mysterieuze ‘brief’: een dergelijke plechtigheid zou wel eens voor haar op touw gezet kunnen worden. In Zutphen, met haar vrienden erbij. Als die brief er is. Een allusie op de langverwachte P.C. Hooftprijs?

Daarna ‘verwaast’ alles. De laatste figuur is ‘'t Kind met de klarinet’. En in de slotverzen van het gedicht: ‘Dàg dappere Steeds-op-weg! Misschien zie ik / je niet meer terug. - Ik ben al duizend jaren.’ wordt (wellicht) gesuggereerd dat het kind (in de droom én in de werkelijkheid) een doodsbode is geweest, maar dat voor de dichteres alles opnieuw kan beginnen. In een toekomst die samenvalt met wat voorbij de ‘bergtocht’ en het opwaartse streven van de Walburgstoren ligt. Opvallend ook nog en aansluitend bij het begin is dat het gedicht eindigt met een schaalvergroting: ‘Ik ben al duizend jaren.’

Samenvattend: de zwakheid van ‘Dolen en Dromen’ ligt m.i. in de opzettelijke symboliek, de schaalvergroting van omgeving en anekdotiek, de zelfingenomenheid van de dichteres; daarnaast heeft het gedicht ook nog kwaliteiten, uiteraard: een vlotte parlando-stijl, een heel heldere verwoording, mooie kiekjes van het stadje Zutphen met een wat slaperige, impressionistisch aandoende najaarssfeer... Maar deze kwaliteiten kunnen er niet voor zorgen dat het gedicht zich handhaven zou op een niveau dat je van Ida Gerhardt mag verwachten.