Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 127

[p. 346]

André Demedts / Noordnederlands proza

Willem G. van Maanen. Een eilandje van pijn.
Querido's Uitgeverij, Amsterdam 1981. 239 blz.

Wat ik de jongste tijd aan Noordnederlandse romans gelezen heb versterkt mijn overtuiging dat wij over de literatuur van onze taalgenoten te weinig weten. Dat geldt niet voor alle schrijvers. Vooral sommige dichters genieten de naam en faam die hen toekomt, maar andere auteurs, die als prozaïsten even belangrijk zijn, blijven ondergewaardeerd of onbekend. Is er daar een reden of althans een verklaring voor?

Men kan de oorzaak zoeken in de veelheid van dichters en romanciers. Ook in de vervreemding die sinds de Tweede Wereldoorlog Noord en Zuid van elkaar verwijderde en die er, in tegenstrijd met onze hoop, met de jaren niet op verbeterd is. Wij stellen zonder meer het feit vast. Een peiling naar het waardoor en waartoe van die evolutie zou deze kroniek overladen en kan best in een afzonderlijk opstel gewaagd worden. Ik geef alleen mijn indruk dat wij in Nederland en Vlaanderen onvolledig en meteen eenzijdig voorgelicht worden. Is ook dat een gevolg van de wereldbeschouwelijke en politieke tegenstellingen, die ondanks alle beroepen op ontzuiling en verdraagzaamheid, vele naties verdelen?

Ik ben geneigd te geloven dat een objectief onderzoek in de eerste plaats met die factor rekening moet houden. Sinds de wedergeboorte van de Vlaamse literatuur in de negentiende eeuw, hebben wij Vlamingen niet over een gemis aan belangstelling uit het Noorden te klagen gehad. Integendeel. De verwijdering is slechts na 1940 allengs ontstaan en steeds breder geworden. Goedgezinde critici als Stuiveling en Van Duinkerken hebben ze niet kunnen afremmen en momenteel schijnt er weinig kans op meer toenadering mogelijk. Het klimaat lijkt vergiftigd. Opvallend daarbij is dat gelijkgezinden over de staatsgrenzen heen het onder elkaar beter kunnen stellen dan met andersdenkenden in eigen land, wat het vermoeden wekt dat er, om niet-literaire motieven, in de literatuurbeschouwing een breuk met het verleden bestaat. Het begrip literatuur zou herdacht en op zijn minst van ongewenste aankleefsels bevrijd moeten worden. Aanleiding tot deze beschouwingen is Een eilandje van pijn, de nieuwe roman van Willem G. van Maanen. De auteur werd in 1920 in Kampen geboren, werd journalist en later werkzaam bij de radio. Hij debuteerde

[p. 347]

met Droom is 't leven (1953), waarin de algemene thematiek van zijn werk, de tegenstelling tussen levensverwachting en levensvervulling, beschreven wordt, en publiceerde sindsdien een achttal romans, waaronder De onrustzaaier (1954) met de Van der Hoogtprijs bekroond werd. Op zijn manier zoekend naar een methode tot hernieuwing van de romantechniek, heeft hij tussen twee essentiële delen van de roman een splitsing doorgevoerd. Tussen het relaas van een reeks gebeurtenissen en de houding waarin de auteur als waarnemend getuige tegenover de opgeworpen problematiek staat. Men zou met de veronderstelling dat er tussen die elementen geen tegenspraak mogelijk is een vergissing begaan. Echte verhalende literatuur betekent een weerspiegeling van uiterlijk leven, de dingen zoals ze waargenomen worden, en een persoonlijke interpretatie en beoordeling van hun ethische waarde. Ethisch in de betekenis van doelmatig of ondoelmatig ten aanzien van welke ideale opvatting ook. Zeer dikwijls wordt de een of andere factor te zwaar beklemtoond. Een relaas van alleen maar feiten op zichzelf is uitstekende journalistiek, waar een overtilling van het ethische element het lyrisch karakter van een verhaal te sterk benadrukt.

In Van Maanens Een eilandje van pijn zijn het episch en lyrisch bestanddeel opzettelijk gescheiden. Op de rechter bladzijde staat in normale letter het verslag van de gebeurtenissen, op de linker in schuinschrift wat de auteur erbij gedacht, gevoeld, zich ingebeeld heeft. Mij heeft dat laatste het meest geboeid. Het doet denken aan het dagboek, het journal intime van een Alain of Julien Green, een genre waaraan de Franse en Engelse letteren zo rijk zijn. Gelukkig is het deel reportage niet zo louter zakelijk als het gekund had! Wel zegt Van Maanen in zijn cursieve tekst: ‘Een roman zonder verhaal: dat is het ideaal.’ (30)

Circa honderd bladzijden verder komt hij uitvoeriger op het onderwerp terug, waaruit blijkt hoe groot hem het belang van het suggereren toeschijnt: ‘Het gaat niet om het noemen maar om het aanduiden, het omcirkelen, het tegen de dingen aanliggen. Schrijven is omschrijven. De krater of de afgrond begint op het punt waar de rand ophoudt, maar is niet de rand; zo is wat de schrijver te zeggen heeft niet dat wat hij schrijft. Wat tussen de regels ligt, tussen de woorden, dat is het.’ (138) Vóór het verhaal heb ik het dagboek gelezen en mogelijk is dat de verkeerde methode geweest. Om de volgende reden: het relaas is mij te onduidelijk en ondanks Van Maanens standpunt te lyrisch gebleken. Het gaat om een tragisch gebeuren tijdens de Tweede Wereldoorlog, dat jarenlang een misvatting in de geest van het hoofdpersonage architect Kwint gehandhaafd heeft. Na meer dan dertig jaar zoekt en vindt hij de

[p. 348]

juiste toedracht van de feiten, die anders blijkt dan hij vermoed had. Hij zal nu de kwelling die hem bleef teisteren trachten te vergeten door het verleden te ‘begraven’. ‘De oorlog, dat zijn onze ouders.’

Wat het geweest is, zullen de later geborenen nooit kennen en zelfs degenen die het meegemaakt hebben zullen niet vatten wat het voor anderen dan zij opgeleverd heeft. Ieder heeft het hopeloos alleen beleefd. Een fabel mag en moet uiteraard een zedenles hebben, maar een roman is fout als zij letterlijk uitgedrukt wordt. De lezer mag ze erbij denken, meer niet. De lezer van Van Maanen zal hem begrijpen en besluiten dat hij een belangrijk en hoogstaand boek gekregen heeft. Meer dan een roman, door de wijsheid en het literatuurinzicht die eruit spreken en tegelijk als roman niet volkomen gaaf door zijn dubbelheid, de scheiding van twee elementen die samen hoorden, minder geslaagd.

Tot slot wil en moet ik nog wijzen op de ongemeen rijke inhoud van Een eilandje van pijn. Een kleine bloemlezing van citaten moge bewijzen dat het een boek is om te bewaren en soms fragmentarisch (meer tijd hebben wij wellicht niet!) te herlezen: ‘Hoe meer een schrijver literatuur bedrijft hoe beroerder hij schrijft.’ (12) - ‘Je begint met elkaar (als verliefden) te verkwisten en eindigt met elkaar te sparen.’ (108) - ‘In hemelsnaam geen realisme: de kunst in de roman is niet het openen van een gesloten deur maar van een verdwenene.’ (204) en ‘Je houdt niet genoeg van de mensen, denk ik, je beschrijft ze en gooit ze na gebruik weg.’ (228) Van Maanen is in Vlaanderen een bijna onbekend auteur; hij verdient veel beter dan anderen die opzettelijk naar de voorgrond geschoven worden.