Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 127

[p. 292]

Kroniek
Koen Vermeiren / De taal-spelen van Gust Gils

In zijn essaybundel Glazuur op niets (p. 58) wees Willy Roggeman (wellicht als eerste) op de overeenkomst die bestaat tussen elementen uit het paraproza van Gust Gils en de filosofiebeoefening van Ludwig Wittgenstein (1889-1951), zoals die vooral tot uiting komt in zijn Philosophische Untersuchungen. Het lijkt de moeite waard om aan de hand van Gils' Paraproza V; Geest in opdracht (De Bezige Bij, 1980) iets dieper op deze (onuitgewerkte) parallel in te gaan. Met name het begrip ‘taalspel’, dat door Wittgenstein werd geïntroduceerd, is niet zonder belang bij een interpretatie van Gils' korte maar vaak merkwaardige teksten.

Wittgenstein gaat bij de bepaling van een taalspel uit van de meest primitieve en fundamentele processen die bij een teken- en communicatiesysteem werkzaam zijn, om zo te komen tot meer ingewikkelde combinaties (cfr. The Blue and Brown Books). Volgens hem kon elk formalisme, en dus ook de syntaxis, worden opgevat als een geheel van spelregels. Hierbij refereerde hij wel eens aan het schaakspel, waarin de logische positie van de pionnen wordt bepaald door een regelsysteem. De verscheidenheid van spelen bracht Wittgenstein in verband met de diversiteit van linguïstische mogelijkheden. Spelen overlappen elkaar op een gecompliceerde wijze, terwijl ook taalspelen geen zuivere grenzen vertonen. In zijn Philosophische Untersuchungen (p. 42-43) geeft hij enkele voorbeelden van taalspelen, nl. het geven en opvolgen van bevelen, toneelspelen, een hypothese opstellen en toetsen, vragen, denken, beschrijvingen maken, enz. Hierbij dient echter te worden opgemerkt dat Wittgenstein het begrip taalspel niet enkel reserveert voor linguïstische handelingen, maar dat hij het spreken als zodanig inschakelt binnen een grotere activiteit of levensvorm. Op die ingewikkelde wisselwerking kan hier niet verder worden ingegaan, maar van belang is nog dat de regels die een bepaald taalspel beheersen altijd algemeen en nooit privé zijn. In het laatste geval ontstaat immers onbegrip. Onzin (in de Wittgensteiniaanse betekenis, d.w.z. afwezigheid van een feitelijke realiteitsband) krijgt men wanneer elementen van een taalspel terechtkomen in een ander, waarin ze niet thuishoren. Op deze twee principes is een groot deel van Gils' paraproza gebouwd.

[p. 293]

Dat dit onbegrip niet zelden uitmondt in een gedwongen vorm van solipsisme, wordt in Geest in opdracht herhaaldelijk geïllustreerd. Zo wordt men ‘Nooit persoonlijk’ (p. 56), want ‘de mens bezit daartoe het vermogen niet. (...) Geen medemens zou dat persoonlijk doen snappen’ (p. 57). Een mooi voorbeeld van het toepassen van privé-regels die niemand kan begrijpen, is terug te vinden in ‘De kaasjunkie’ (p. 114), waarin de unieke belevenissen van een ‘kaastoksikomaan’ bij definitie oncommuniceerbaar worden. En zelfs al zou hij er op een of andere wijze in slagen iets van zijn ‘kaaskick’ in woorden om te zetten, dan nog kan er van geen werkelijk begrijpen sprake zijn. Immers: ‘Het wezenlijke van een privé-ervaring is eigenlijk niet dat iedereen zijn eigen exemplaar bezit, maar dat niemand weet of een ander ook deze heeft, of iets anders.’ (L. Wittgenstein; Filosofische Onderzoekingen, § 272, p. 141).

In ‘De onbegrepen vedette’ (p. 143) of ‘De kontesterende stripteaser’ (p. 147) slagen mensen er niet in, hun eigenlijke intenties over te brengen. De reden hiervan is te vinden in een omkering van het principe van het privé-taalspel. Beide figuren handelen namelijk in een vast omlijnd taalspel - het acteren - zodat al hun bedoelingen ook vanuit dit verwachtingspatroon worden bekeken en geïnterpreteerd. Zinnige communicatie is niet meer mogelijk, aangezien hier een aantal algemeen aanvaarde conventies of structuren op het individuele handelen worden geënt. Een enkele maal, zols in ‘Personage aan het woord’ (p. 34), komt een figuur hiertegen in opstand en tracht hij een algemeen taalspel (in dit geval een rol in een toneelstuk) te doorbreken, waardoor hij inderdaad letterlijk uit zijn rol valt en misverstanden ontstaan.

Onbegrip en onkenbaarheid kenmerken het mensbeeld van Gust Gils, en daar staat hij zeker niet mee alleen in de moderne literatuur. Het verst wordt dit doorgedreven in ‘Op bezoek bij zichzelf’ (p. 133), waarin een man tracht wat contact te krijgen met zichzelf. Verder dan wat herinneringen ophalen komt hij echter niet, want op het ogenblik dat er naar dieper inzicht wordt gezocht, ontstaat er ruzie en smijt hij zichzelf op straat! In de laatste zinnen waarin deze absurde reflexivatie wordt volgehouden, komt de typische tragiek van Gils' figuren heel duidelijk naar voren: ‘Waarna hij dure eren zweert dat dit de laatste maal is geweest dat hij nog op bezoek ging bij zichzelf. Maar het is nooit de laatste maal. Waar kan hij anders heen.’ (p. 134). Want tussen de mensen onderling bestaat immers een ‘psichologiese vervreemding’ (p. 17).

Dat de antwoorden op levensvragen niet binnen het bereik van de mens liggen, blijkt uit het verhaaltje ‘Op aandringen van’ (p. 77), waarin de hoofdfiguur weigert zijn lot te ondervragen, want: ‘Het antwoord dat je

[p. 294]

dan krijgt heb je toch maar zelf verzonnen’ (p. 77). Deze opvatting is ook terug te vinden in de Tractatus logico-philosophicus, waar Wittgenstein i.v.m. levensproblemen stelt dat er daarvoor geen vragen meer overblijven, ‘en juist dat is het antwoord’ (§ 6.52). Onzin, in de filosofische betekenis die Wittgenstein eraan hechtte (nl. afwezigheid van realiteits- en waarheidswaarde), wordt door Gils met een mooie boutade uitgedrukt in ‘Zonder gevaar voor tegenspraak’: ‘In je uiteenzetting kombineer je bijvoorbeeld abstrakte begrippen zolang tot elk verband met iets konkreets voorgoed tot het verleden behoort, en geen mens er nog enig vermoeden van heeft waar je op doelt, maar dat niet durft laten merken omdat het allemaal zo begrijpelijk klinkt wat je daar vertelt.’ (p. 79).

De ontreddering die ontstaat uit de onkenbaarheid van zichzelf én van de wereld, uit zich dikwijls in een ruimtelijke desoriëntatie. De man die in ‘De blik naar links’ (p. 60) hopeloos verdwaalt in een labyrint symboliseert meteen het individu dat zich verloren voelt in een onechte, door valse spelregels beheerste maatschappij. ‘Kafka in de onderwereld’ (p. 62) verwijst naar een eindeloze diaspora, die de solidariteit en de verstandhouding tussen mensen volledig dreigt op te heffen. In ‘De vreugde van de slangenmens’ (p. 112) wordt elk restje collegialiteit vernietigd. Binnen de kleine leefwereld van het circus waarin de slangenmens werkt, is elk wij-gevoel verdwenen, maar wanneer hij dronken en beschaamd om zichzelf deze gemeenschap ontvlucht, keert deze zich tegen hem en wordt hij neergeschoten, omdat hij een publiek gevaar vormt. Het is uiteraard verleidelijk om hier te gaan generaliseren en de micro-wereld van het circus te projecteren naar dé wereld, waarin de maatschappelijke vervreemding oorzaak wordt van een aantal individuele problemen. Maar hoe dan ook, het principe blijft duidelijk herkenbaar: vervreemding en onbegrip worden gecultiveerd vanuit een soort negatieve en emotieloze ‘wij-struktuur’ (of een levensvorm waarbinnen een aantal vooropgezette taalspelen werkzaam zijn) die zichzelf in stand houdt ten koste van de mens. ‘Vizuele moed’ (p. 184), waarin de mensheid zich gaandeweg totaal uitroeit volgens bepaalde regels, trekt deze logica ijzersterk door. Vandaar ook het veelvuldig optreden in Gils' teksten van een ‘Big brother is watching you’-fenomeen (cfr. ‘Twee kijkerse ketters’ (p. 180). In ‘Mind over matter’ (p. 46) wil men de marginalen langs telekinetische weg bestrijden; in ‘Afrekening met een onredelijke’ (p. 47) wordt iemand verboden zelfstandig te denken, iets wat hem ten slotte verhindert te leven, en in ‘Verhangene aan de beeldbuis’ (p. 186) wordt de conditionering ten top gedreven, wanneer een t.v.-omroeper de mogelijkheid oppert om via het beeld posthypnotische opdrachten op te wekken. De positie van de enkeling binnen dit wurgende systeem wordt

[p. 295]

door Gils subliem aangetoond in ‘Présence’ (p. 166), waarin de polaire begrippen ‘af- en aanwezig’ in een paradoxale relatie komen te staan. Die ene persoonlijkheid die er nog in slaagt om zich binnen het overheersende stelsel te tonen ‘zoals zij was. (...) een zeldzame kwaliteit!’ (p. 166), wordt vervolgd en uit het publieke leven geweerd, met als gevolg dat: ‘Zelfs in de onverbiddelijke eenzaamheid die het gevolg is van haar abnormale présence, (...) zij met huid en haar, met hart en ziel aanwezig (is)’ (p. 167). Dit betekent de opheffing van het individu, dat zich nog enkel fragmentarisch kan manifesteren. In die zin zijn de korte tekstdeeltjes dan ook als legstukken van één puzzel.

Vaak wordt i.v.m. Gils' paraproza de term ‘grotesk’ gebruikt, en voor zichzelf ziet hij de functie daarvan in het scheppen van ‘(...) een eigen realiteit door een van het alledaagse afwijkend postulaat autonoom te amplifiëren volgens een eigen logika, die wel grotesk kan zijn maar even streng is als de gebruikelijke.’ (in Kreatief, 15de jrg., nr. 5, dec. '81, p. 83-84). Deze omschrijving en het begrip grotesk in het algemeen laten zich vrij gemakkelijk vertalen naar een taalspelenanlyse, waarbij tevens het belang van het taalniveau zelf blijkt. Het komt erop neer dat elementen uit een bepaald taalspel naar een ander worden getransponeerd, waardoor er een soort semantische laag wordt gecreëerd, waartegen de achterliggende context zichtbaar blijft. Een goed voorbeeld hiervan vormt het verhaaltje ‘Het gele gevaar’ (p. 168), waarin voornoemde uitdrukking met al haar politieke connotaties wordt opgenomen in een familiale situatie. De band maatschappij-individu is op die wijze impliciet aanwezig. Hetzelfde principe is uiterst geconcentreerd aanwezig in de zin: ‘Iemand die mijn metoden niet goedvindt, moet mij maar niet verkiezen, zegt de diktator’ (p. 44), waarin de woorden ‘verkiezen’ en ‘diktator’ respectievelijk tot een democratisch en een totalitair maatschappelijk bestel behoren. De (semantische) interactie leidt hier tot het groteske element. Op het taalniveau werkt dit door via de techniek van ‘minimal pairs’, waarbij woorden met slechts één foneemverschil verschillende betekenissen krijgen. Zo b.v. ‘A la manière de Raymond Roussel’ (p. 88), dat geconstrueerd is rond de foneemvarianten ‘raat/graat/rat’ (er is achtereenvolgens sprake van een raat, een graat en een rat in de honing).

Binnen de voorziene plaatsruimte van deze kroniek is het onmogelijk om elke krachtlijn van dit paraproza nauwgezet te trekken. In het algemeen kan echter gesteld worden dat die verhaaltjes tot de beste behoren, waarin de interactie van verschillende taalspelen een (anti-)werkelijkheid doet ontstaan waartegen de vertrouwde realiteitslaag nochtans herkenbaar blijft. Tevergeefs zoekt het ontredderde en verbrokkelde individu naar enig hou-

[p. 296]

vast en naar een eigen identiteit in een wereld die wordt beheerst door dwingende structuren. De transpositie van bekende elementen naar vreemd terrein of de paradoxale relatie tussen onverzoenbare tegenstellingen creëert zodoende een spanningsveld waarbinnen deformatie optreedt en verwachtingspatronen worden doorbroken. De tocht in dit labyrint van kronkelpaden en dwaalwegen geeft vaak aanleiding tot komische situaties, al wordt de humor meestal opgewekt door een blik in een bolle spiegel. Want doorheen alles blijft toch altijd het beangstigende beeld zichtbaar van een onbegrepen, hulpeloze mens vol onzekerheid en versplinterde contradicties. Het effect van deze ontnuchterende herkenning werkt nog lang na.