Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 127

[p. 68]

Kroniek
Jozef de Vos / William Goldings fabels van het kwaad

In 1954 verscheen de eerste roman van William Golding, die hem meteen tot een beroemd en belangrijk auteur maakte. Het allegorische verhaal Lord of the Flies, over een groep Engelse jongens die door een vliegtuigongeluk op een eiland belanden, waar zij als het ware het scheppen van een maatschappij op eigen houtje overdoen, werd spoedig een veel gelezen en druk besproken boek. Daarna publiceerde Golding een vijftal romans, die telkens een mythische allure hadden en waarin hij de basisthema's die reeds in Lord of the Flies aanwezig waren, verder exploreerde. Met een indrukwekkend verbeeldingsvermogen behandelde hij op verschillende manieren steeds weer de val van de mens uit zijn oorspronkelijke onschuld in het kwaad.

Behalve The Scorpion God (1971), dat bestaat uit drie novellen, had Golding niets meer gepubliceerd sedert 1967. Het is daarom een aangename verrassing dat hij kort na elkaar twee nieuwe, belangwekkende romans heeft geschreven: Darkness Visible (1979) en Rites of Passage (1980). Nog steeds blijkt Golding geobsedeerd te zijn door de aard van het kwaad. Weer speurt hij in deze nieuwe werken naar fundamentele krachten en impulsen die in de mens schuilgaan. Om de essentie van het mens-zijn te verkennen creëerde Golding steeds zeer extreme situaties. In tegenstelling tot het werk van vele Britse tijdgenoten, zijn Goldings romans nooit een reflectie van de maatschappelijke werkelijkheid. Hij schept zijn eigen wereld, die vaak een allegorische betekenis krijgt. Dat was zeer duidelijk het geval met Lord of the Flies, dat eigenlijk een nieuwe versie is van de roman van R.M. Ballantyne, The Coral Island (1857), waarin, zoals in Robinson Crusoe trouwens, het geloof in de mens en in het maatschappelijk systeem bevestigd wordt. De evolutie van de groep schooljongens die in Lord of the Flies zelf hun maatschappelijk leven ordenen en organiseren, maar heel spoedig in barbaarsheid vervallen, kan op verschillende niveaus gelezen worden. Het is een politieke allegorie over een samenleving die in een autoritair systeem vervalt. Maar het verhaal peilt ook naar de gruwelijke aard van de mens, die volop aan het daglicht komt van het ogenblik dat het dun laagje beschaving wordt afgeschud. Op religieus vlak kan men Lord of the Flies

[p. 69]

zien als een schitterende illustratie van de zondeval. Deze thematiek wordt duidelijk doorgetrokken in The Inheritors (1955), dat in een prehistorische tijd gesitueerd is en waarin we zien hoe de Neanderthaler het moet afleggen tegen de Homo Sapiens.

De meest extreme situatie die Golding heeft bedacht is wel die in Pincher Martin (1956). Dit hele boek is immers de film van wat zich afspeelt in de geest van een drenkeling: hij klampt zich vast aan een rots en vecht zeven dagen lang voor zijn leven. Aan het eind van dit wel moeilijk leesbaar verhaal blijkt dat alles slechts hallucinatie van Martin is. Het leven verschijnt aldus als een illusie.

Het hoogtepunt uit Goldings oeuvre is wellicht The Spire (1964). Ook hier zocht hij naar een uitzonderlijke context. Deze roman is immers gesitueerd in de middeleeuwen en heeft tot hoofdfiguur een deken, Jocelin, die als een bezetene doorgaat met het bouwen van een immense toren op zijn kathedraal. Tegenkanting en de vakkennis van de bouwmeester die weet dat de ondergrond niet deugt voor een dergelijke onderneming, kunnen hem er niet van weerhouden zijn wil door te zetten. De toren is voor Jocelin een concreet, tot in de hemel reikend gebed tot God. Geleidelijk echter wordt het de lezer duidelijk dat ook allerlei andere, lagere motieven bij Jocelin een rol spelen. De toren is op zich reeds een seksueel geladen symbool. Inderdaad doorkruist zijn verlangen naar Goody Pangall, de vrouw van de verdwenen koster, meer dan eens zijn gedachten. Ook zijn trots en eigenliefde behoren tot zijn drijfveren. Als later blijkt dat hij zelfs zijn ambt aan een tante te danken heeft, wordt het helemaal duidelijk dat zijn visioen, evenals de toren zelf, op een corrupte, wankele basis opgebouwd zijn.

In zijn latere boeken schijnt Golding de tendens te vertonen om in plaats van een uitzonderlijke, vaak beperkte situatie op te roepen, ook de alledaagse, maatschappelijke realiteit in zijn werk te incorporeren. The Pyramid (1967), een triptiek van verhalen over dezelfde figuur in een klein Engels plaatsje, is Goldings eerste boek waarin een onmiddellijk herkenbare, sociale context wordt weergegeven. Het gaat om de relaties van een jongeman met een aantrekkelijk meisje, met de regisseur van een lokale toneelopvoering en met zijn muzieklerares. De auteur schijnt nu de menselijke zwakheid en het onbegrip voor anderen - het woord ‘kwaad’ lijkt hier te absoluut - in het gewone leven te willen blootleggen. In deze schetsen is de stijl minder compact en gespannen dan in de vorige romans. Het is net alsof The Pyramid een voor-oefening was, een aanloop tot de ambitieuze roman Darkness Visible (1979). Hier immers combineert hij de uitgesproken mythische allure van zijn vroegere romans met de weergave van de ge-

[p. 70]

wone wereld. De titel van het boek verwijst naar de staat van de gevallen engelen in Miltons Paradise Lost. Ook in deze roman gaat het weer om het kwaad doch ook om de mogelijkheid tot loutering en zelfopoffering. Het centrale personage is de religieus en mystisch ingestelde Matty, die als knaap de bombardementen op Londen overleeft maar er wel zware verminkingen aan overhoudt. Op school is hij niet helemaal onschuldig aan de arrestatie van een homoseksuele leraar. Hij werkt enige tijd in een ijzerwarenzaak. Daarna vertrekt hij naar Australië. Hij is een verwoed bijbellezer en wordt geleid en geïnspireerd door twee geesten. Tijdens zijn tocht door Australië wordt hij door een inboorling aangevallen die hem castreert maar ook zijn handpalmen doorboort, wat uiteraard aan de kruisiging herinnert.

Tegenover Matty staat Sophy, het jonge meisje dat eveneens over bijzondere gaven schijnt te beschikken maar ze ten kwade wil aanwenden. In tegenstelling tot Matty, die aan het eind van het boek zijn leven zal offeren, kiest Sophy bewust voor het egotisme. Als kind reeds vertoont zij demonische trekken. Zij heeft een hartstochtelijke drang om ‘weird’ te zijn, een woord dat onvermijdelijk doet denken aan de ‘weird sisters’, de heksen in Macbeth. Sophy is een instrument van de duistere krachten. Op het einde van het boek is zij betrokken bij de poging van een groep terroristen om een jongetje te gijzelen. Matty zal het kind redden maar komt daarbij zelf om het leven.

De leraar Peregrine is een wat zielige figuur. Maar hij is oprecht in zijn homoseksuele gerichtheid. Zijn seksuele ervaring - hoe miserabel ook - is zuiverder van aard dan die van Sophy, die blijkbaar slechts een orgasme kan beleven als zij haar partner met een mes kan bewerken.

In deze duistere wereld is Matty een profetische figuur, die uit de vlammen van de oorlog te voorschijn treedt en in het vuur van het geweld weer verdwijnt. Maar het vuur wijst ook op het spirituele licht dat hij brengt in een wereld die in verval is. De lange beschrijving van de evolutie van de ijzerwarenzaak tot een winkel met plastic bloemen stelt op verkleinde schaal de teloorgang van de maatschappij voor. Daarom ook kan Matty zijn ware taak maar ontdekken in de verre wereld van Australië. Zijn tocht naar en door dat land stelt zijn eigen ‘quest’ voor. Hij zoekt namelijk naar zijn eigen bestaansreden: ‘... inside him the question pressed, altering now and becoming more urgent. It had been who am I, then become what am I; and now through the force of his crucifarce or crucifiction by the black man leaping on him from the sky it changed again and was a burning question. What am I for?’ (p. 68).

Darkness Visible is een interessant boek dat op vele plaatsen fascinerend

[p. 71]

is maar ook wel eens langdradig wordt. Ook de structuur loopt een beetje mank. Twee grote gedeelten zijn gewijd respectievelijk aan Matty en Sophy, de twee tegengestelde figuren wier verhaalslijnen elkaar op het einde van de roman kruisen. Dat impliceert dat de lezer al te lang de figuur van Matty uit het oog verliest.

De structuur en opzet van Goldings jongste boek Rites of Passage (1980) lijken gaver te zijn. Andermaal demonstreert de auteur zijn stilistische kunst, want het werk is opgevat als een dagboek, geschreven in het begin van de negentiende eeuw. Een jonge man, Talbot, maakt namelijk de overtocht naar Australië, waar hem een belangrijke betrekking wacht. Hij schrijft een verslag van de gebeurtenissen tijdens de reis aan zijn ‘godfather’, die hem de functie bezorgde. Golding slaagt er wonderwel in een stijl te hanteren die ons doet denken aan de achttiende-eeuwse romanliteratuur zoals die van Fielding bijvoorbeeld. Ook wanneer hij zich aan het begin van een hoofdstuk tot zijn ‘godfather’ richt, herinnert dat aan de manier waarop de achttiende-eeuwse romanschrijvers rechtstreeks hun lezers aanspraken.

Het schip zelf met zijn verschillende sociale geledingen is een microkosmos en tevens een symbool voor het leven zelf. De overtocht wordt ook voor Talbot een reis naar meer zelfkennis. In die zin heeft Rites of Passage ook iets van een Bildungsroman. Talbot is een koel, ietwat cynisch aristocraat. Zijn tegenspeler is de sullige dominee Colley. De centrale episode in dit boek is een ritueel waarbij Colley volslagen dronken gemaakt wordt en tot een homoseksuele handeling gebracht wordt. Dit alles is de man te veel en hij zal letterlijk sterven van schaamte aan boord van het schip.

Talbot legt toevallig de hand op een lange brief die Colley aan zijn zuster schreef. Ook dit document krijgen we te lezen. Anders dan uit het dagboek van Talbot, treedt uit deze brief een romantisch man te voorschijn die gevoelig is voor de indrukken van de natuur. Met ontzag beschrijft hij hoe aan de ene kant van het schip de zon ondergaat en aan de andere zijde de maan in de hoogte rijst: ‘Here plainly to be seen, were the very scales of God’ (p. 233).

Ook in dit boek peilt Golding naar het kwaad in de mensen, maar nu eerder binnen de beperkte, persoonlijke sfeer. De mannen die Colley zo onnoemlijk vernederden, worden door de dominee als instrumenten van de duivel gezien. Aan boord van het schip reist ook een schilder, Brocklebank, die met een donderbus een albatros doodt. Dit herinnert natuurlijk aan de beroemde ballade van Coleridge, ‘The Rime of the Ancient Mariner’, waarin de zeeman die gestraft werd voor zijn inbreuk op het leven, weer verlost wordt door de liefde voor de levende wezens die hem omringen. De albatros-

[p. 72]

episode in Goldings boek krijgt des te meer betekenis als we bedenken dat Brocklebanck een schot lost precies op het ogenblik dat Colley zijn eerste vernedering ondergaat.

Zoals reeds gezegd is het schip een symbool voor het leven zelf. Voor Colley wordt de reis een overtocht naar een ander leven; voor Talbot wellicht een overtocht naar een bestaan met meer begrip voor zijn medemens. Geboorte, huwelijk, dood: al deze essentiële gebeurtenissen waarvoor de mens zijn passende ‘rites de passages’ heeft, komen ook voor op het schip.

Rites of Passage is geen gemakkelijk boek. Vele details kunnen niet onmiddellijk verklaard worden, maar toch is dit een prettig leesbare roman, gekruid met humor en ironie. Er zijn vermakelijke scènes zoals die waarin Talbot de pompeuze Miss Zenobia verleidt. Er is Goldings gebruik van ‘Tarpaulin’ of het zeemansjargon. Rites of Passage is misschien minder ambitieus, maar overtuigender en gaver dan Darkness Visible. Terecht werd het boek bekroond met de Booker Prize.

Bibliografische noot

romans:

Lord of the Flies, Londen, Faber, 1954; The Inheritors, Londen, Faber, 1955; Pincher Martin, Londen, Faber, 1956; Free Fall, Londen, Faber, 1960; The Spire, Londen, Faber, 1964; The Pyramid, Londen, Faber, 1967; Darkness Visible, Londen, Faber, 1979; Rites of Passage, Londen, Faber, 1980.

short stories:

The Scorpion God, Londen, Faber, 1971.

toneel:

The Brass Butterfly, Londen, Faber, 1958.

poezie:

Poems, Londen, Macmillan, 1934.

essays:

The Hot Gates and Other Occasional Pieces, Londen, Faber, 1965.