Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 126

[p. 392]

Boekbesprekingen

Het eerbare bestaan van de egel

Eric Derluyn is allerminst een veelschrijver. Meer dan tien jaar na zijn debuut, ‘De gevangenen van Altena’, publiceert hij nu een tweede bundel, in de 28ste jaargang van De bladen voor de poëzie: Het eerbare bestaan van de egel.

Die titel suggereert al een overeenkomst tussen het bestaan van de dichter en dat van de egel, met zijn opgekrulde innerlijk, zijn schuwheid, zijn intuïtieve verdediging tegen een bedreigende buitenwereld. En inderdaad, de ‘eerbaarheid’ blijkt precies te liggen in een warme beslotenheid binnen het eigen ik:

‘Losgelaten, aan dit leven niet
meer deelachtig, onbegeerd.
Ik leef als de liefdevolle egel.

Kan mij binnen het bereik van mijn
uiterste stekels keren.’ (13)

Het lijkt niet te ver gezocht de titel van de bundel te variëren tot ‘het eenzame bestaan van het ego’. Niet te ver gezocht omdat daarmee de grondtoon is aangegeven van haast alle gedichten, en omdat ik zo meteen kan wijzen op de dubbele bodems die hier zo dikwijls in taal- en beeldgebruik aangebracht worden.

Maar eerst wat meer over die thematiek. De bundel omvat zes afdelingen, en daarnaast drie afzonderlijke gedichten, die als een zelfstandige afdeling aangeboden worden. De eerste echte afdeling heet ‘Ik houd het nest warm’. Het gaat hier, wel te verstaan, om een ik, dat met zijn eigen aanwezigheid zijn eigen nest warm houdt, dat er vooral op gespitst is zelfverlies, aantasting en uiteenvallen van het ik te voorkomen. En dat uiteenvallen is het gevolg van emotioneel engagement in het leven. Daartegenover plaatst de dichter de hem uitverkoren positie van toeschouwer. Dat gaat zo ver dat zelfs de zintuiglijke betrokkenheid op de wereld als een teveel wordt ervaren:

‘Ik weet wat ik mis: ik mis het
beschermende scheel. Ik heb twee
ogen te veel.

Nu loop ik gedeeld, gewikt en bewogen’ (16)

Op dezelfde manier wordt in volgende afdelingen als ‘Mijn liefde komt van nergens’ en ‘Kleine muziekjes’ de je onschadelijk gemaakt door inlijving, projectie, fictionalisering. De geliefde is ‘niet echt’ (23), is getekend (24), is ‘in de herfst van / haarzelf benomen’ 25); staat voor de spiegel (26), is

[p. 393]

helemaal opgenomen in de ik (33), enz...

Op die manier wordt het leven als ‘De kunst van het graf’: eerzaam, eenzaam, onbeweeglijk, zelfingenomen, naar binnen gekeerd. Alleen een aanval op die integriteit van het ego kan nog reactie uitlokken:

‘Als een oud en eerzaam skelet
laat veel mij onverlet.
Ik heb mij aan de grond te houden.

Ik lig in mijn eigen stof
als een tuinman in zijn hof.
Het is zacht en warm en wel-onderhouden.

Nu ik niet meer recht moet staan
voel ik zonder verdriet mijn benen vergaan.
Ook mijn handen laat ik terzij.

Maar als de grafmaker mij
achteloos uitgraaft met zijn spade,
op een zomermorgen, vol wind,

dan sla ik hem blind.
Met de glans van mijn tanden.
Zonder genade’ (38)

De andere afdelingen, ‘Gedachtenis aan mijn vader’, ‘Jachttaferelen’ en ‘De tuin en zijn grenzen’, blijven die thematiek meer impliciet voortzetten, hoofdzakelijk in de voorkeur voor sommige woorden, beelden en constructies: het beeld van de vleermuis, die zich opvouwt, de waterlelies die liggen ‘op hun weerschijn te gelijken’ enz...

Maar overigens krijgen de evocaties van natuurtaferelen hier een grotere zelfstandigheid tegenover de toch nog altijd gesuggereerde symboliek. Wellicht door die tegenstrijdige suggestie van autonomie én symbolische achtergrond, behoren de natuurgedichten tot de beste van de bundel. Neem nu het gedicht ‘Een zwemmer’ (72), dat zowel perfect functioneert binnen de geschetste thematiek, als in zijn kwaliteit van lucide observatie en als symbolische weergave van een kosmische spiegeling:

‘Een zwemmer

Het water verlaat het
water en keert tot het
water terug:

een vis, de waterplant,
van een zwemmer de
smalle rug.

Doorschijnende wandeling:
water en licht
rusten in eigen gewicht.’ (72)

Maar ook stilistisch berusten de meeste van deze gedichten in een thematische spiegeling van zichzelf, door een allervaardigst gebruik van klankecho's, die nooit de opdringerigheid krijgen van het ornament, door binnenrijmen, door het oproepen van dubbele betekenissen in quasi-homoniemen. En vooral door de beheersing, die geen onvertogen, direct emotioneel woord doorlaat. Zelfs wat formeel voorkomt als uitspraak van het ik, krijgt de onthechtheid van (uit)-beelding. Dat maakt deze gedichten nu net zo mooi, dat maakt ze nu net zo koel.

Hugo Brems

[p. 394]

Werkonbekwaam wegens verdriet

Met Afwezig laat Dirk Verbruggen zijn tweede bundel verschijnen in de Yang Poëzie Reeks. De toonaard ervan verschilt niet grondig van die van zijn debuut, ‘Spiegels in het zand’ (1979): verdriet, heimwee, ongeborgenheid, vergeefsheid, weerloosheid. Maar ook wel ironische distantie daarvan, lichte zelfspot, en kleine revolte.

Wat de sfeer betreft zit er wat in van Remco Campert, wat van Hans Lodeizen en van Pierre Kemp. Wat natuurlijk nog niet wil zeggen dat Dirk Verbruggen ook meteen de kwaliteiten van die drie dichters in zijn werk verenigt. En dàt wil dan weer niet zeggen dat hier géén kwaliteit zou te vinden zijn. Want die is er dus wél. Ik vind het een heel charmante poëzie, omdat ze zo onopvallend is, zo nauwelijks.

Het is, in de beste gevallen, een poëzie van begeleidende verschijnselen; zoals in het gedicht ‘doodgaan’ (40):

‘hoe ik besef
dat ik iets vergeten ben
maar ik weet echt niet meer wat
maar ik zal er wel opkomen
hoe ik me herinner
een stad bij nacht
maar ik weet echt niet waarom
die stad
en waarom niet dag
en hoe ik ineens denk
aan hoe ik sprong in een plas
en de geur van natte sokken
die daar altijd mee
verbonden was’

Niet het volle gewicht van de emotie zelf, maar het kader ervan, komt in het gedicht terecht. En daardoor kan de lezer zijn eigen gevoelens invullen, in plaats van tegen die van de schrijver aan te kijken.

De meeste gedichten van Verbruggen zijn geheel of gedeeltelijk opgebouwd uit verhaaltjes, scènes, herinneringstaferelen, die dan op een paar strategische punten emotioneel geduid worden. En daarin zit dan juist de moeilijkheid. Die direct belijdende inbreng is heel moeilijk te doseren: bij te weinig blijven we zitten met een banale anekdote, bij een teveel belanden we algauw in de nadrukkelijkheid van pathos of sentimentaliteit. Dat ik dat hier precies ter sprake breng, komt omdat de aard van deze gedichten helemaal geen gewicht van grote woorden verdraagt. De bloem moet in verhouding zijn met het blad.

Overigens is dit geen poëzie die haar grootste effecten sorteert door taalvondsten, door een bedwelmende retoriek, door schoonheid, en al evenmin door de grootte van de gevoelens. De spreekstijl van sommige neorealistische verzen wordt hier toegepast op de intimiteit van de zelfervaring, en wat daaruit voortkomt is een droefenis die zich voordoet in de kledij van iedere dag. Maar iedere dag droefenis, dat resulteert wel in een hele week wanhoop. Je staat als lezer niet stom bij deze poëzie, je blijft er alleen maar wat haperen. En dat is toch al mooi genoeg?

Hugo Brems