Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 126

[p. 134]

Kroniek
André Demedts / Nieuw werk van G. Krol en W. Brakman

Gerrit Krol, Een Fries huilt niet. Querido, Amsterdam 1980. 130 blz.
Willem Brakman, Vijf manieren om een oude dame te wekken. Querido, Amsterdam. 123 blz.

Gerrit Krol, die in 1934 te Groningen geboren werd, is nu eens niet een journalist of onderwijsman, zoals wij er velen tellen in de Nederlandse literatuur, maar een wiskundige wetenschapper. Een zekere waarborg voor de waarde van zijn letterkundig werk biedt dat beroep niet en toch zijn wij ervoor dat onze auteurs uit veel verscheidene milieus en alle klassen en standen van de maatschappij afkomstig zijn. In een land waar de bevolking te dicht opeen woont en de natuur zo weinig afwisseling kent als bij ons, moet er bijna onvermijdelijk in de literatuur een gelijkenis van onderwerpen en hun behandeling komen, die ongunstig uitvalt.

Feitelijk is het ook zo dat onze woordkunst, van het buitenland uit bekeken, een eerder eentonige indruk maakt. Daarom dringt ze moeilijk in andere taalgebieden door en opvallend daarbij blijkt, dat die toestand er in het jongste kwarteeuw niet op verbeterd is. Niettegenstaande de officiële steun, door de Stichting voor Vertalingen, de ministeries en andere instanties verleend, wordt er minder uit het Nederlands vertaald dan in de periode tussen de twee oorlogen en de eerste jaren na 1945.

Terug naar Krol en zijn roman Een Fries huilt niet. Wat er als gegeven instaat, kan beknopt worden samengevat. De persoon die in de ik-vorm verhaalt, is gehuwd met een zekere Yvonne, die voor hem niet de passende vrouw is. Natuurlijk kan de vraag gesteld worden, hoeveel mensen wel bijeen horen, als zij in plaats van naar elkander toe te groeien steeds hun anders-zijn willen beklemtonen. Hier is hun samenleven nochtans geen hel, om het eens in de overdrijvende trap te stellen, maar het blijft een naast elkander leven. ‘Afstand. Dat is 't wat ons bijeenhoudt, Yvonne en mij.’

De eerste keer dat zij niet naar huis komt is te Parijs. ‘We verlaten hiermee het terrein van de trouw’ (42), denkt de Fries die niet huilt. Onvermijdelijk loopt het eropuit, dat ook hij wat afleiding zoekt. Zij hebben geen kinderen, zij hebben zelfs geen hond. Er komt een dag dat Yvonne de armen vol boodschappen thuiskomt en hij zich haast om al die zware spullen over te nemen. ‘Ze liet echter een tweetal formulieren op tafel vallen, - lieve schat, teken die even - en liep met 'r boodschappen door

[p. 135]

naar de keuken. De formulieren mee naar mijn stoel genomen, om ze te lezen. Scheidingsformulieren.’ (104)

Het zou tegen de achtergrond van onze hedendaagse romanliteratuur oerbanaal schijnen, was het niet van Krols manier van verhalen. Het boeiende en langzaam meer en meer beklemmende karakter van zijn boek, is evenmin als aan de oorspronkelijkheid van de intrige, aan de psychologische ontleding van zijn personages te danken. Zijn stijl is er aansprakelijk voor. Het werk bestaat uit een groot aantal korte hoofdstukken, op hun beurt in alinea's uitgesplitst, die naar inhoud en sfeer afzonderlijke eenheden uitmaken.

Dat het zo kan en zelfs moet om leesbaar te blijven, komt doordat de schrijver niet zozeer feiten verhaalt of stemmingen schildert, als de gedachten uitdrukt waarmede hij op de gebeurtenissen en gemoedstoestanden, ontmoetingen en gesprekken reageert. Het is Krol die zichzelf doet kennen, zoals het doorgaans alleen in de lyriek voorkomt, maar schijnbaar zonder er zich bij betrokken te voelen. Hij weert gevoelsuitingen en alle bekentenissen af, die in de gewone omgang van beschaafde lieden onder elkaar vermeden worden.

‘Verveling troef, waar ik mij ook ophoud, in de wereld. Ik red me wel.’ (74). Als Fries, zonder te huilen.

Die voorgewende onthechting van alles wat naar een romantisch zelfbeklag zweemt is niet nieuw. Wat kan er ook bedacht worden dat ongehoord zou zijn? De ergste romantici zijn degenen die, zoals Alfred de Vigny in La mort du loup, in een hooghartig stoïcisme hun medelijden met eigen onvoldaanheid en lijden-aan-het-leven hebben afgewezen. Veel ironie en cynisme, als het niet om opgelegde houdingen gaat, strekken slechts tot de schepping van een meerderwaardigheidsgevoel, dat een te ver gaande kwetsbaarheid beschermt.

Er zou uit de roman van Krol een uitgebreide verzameling van aforismen, korte beschouwingen en typeringen bijeen te brengen zijn, die ook na deze tijd waardevol zou blijven. Een zeldzaam en merkwaardig iets, nu er zoveel aangeboden wordt dat het produkt van een schrijverscollectief ter verspreiding van wansmakelijke banaliteiten kon zijn. Wel te verstaan niettemin, dat het hier geen naamloze vennootschap is: de auteurs overtreffen elkaar niet, bij het herhalen van dezelfde themata, om onbekenden te blijven!

Vijf manieren om een oude dame te wekken van Willem Brakman is eveneens een meevaller geweest, hoewel eerlijk toegegeven dat die titel ons niet lag. Maar onder het lezen van de vijf verhalen die eronder het publiek

[p. 136]

aangeboden worden, hebben wij vermoed wat de schrijver beoogd heeft. Zijn lezers zonder opschrikkende overdrijvingen zo wakker te maken voor de ons omringende werkelijkheid, dat zij mensen en dingen weer echt en waar kunnen zien. Dat betekent: in hun eigenheid ervaren, door er met open ogen, en niet half of geheel door oppervlakkig kijken verblind, een vage en niet-gedifferentieerde indruk van op te doen.

Brakman (1922), een arts en geen beroepskunstenaar, is in Vlaanderen te weinig bekend. Hij werd in 1962 voor Een winterreis met de belangrijke Van der Hoogtprijs onderscheiden en heeft sindsdien een vijftiental romans en verhalenbundels uitgegeven. Dit eerste boek dat wij van hem lazen, heeft ons geboeid en gaandeweg een stijgend genoegen verschaft. Aanvankelijk dachten wij, meer dan gewenst, aan de Nouveau roman van Sarraute, Robbe-Grillet en Butor, waar Brakman iets van weg heeft, tot ons al duidelijker werd dat hij veel meer een persoonlijk scheppend dan een groepsschrijver is.

Waarschijnlijk zal hij, zoals alle vernieuwers na 1900, de mening toegedaan zijn dat de realistische verteller uit de vorige eeuw hopeloos voorbijgestreefd is, omdat hij niets nieuws meer te bedenken heeft. Nochtans danken wij genieën als Tolstoj en Balzac een onovertroffen romanliteratuur, omdat er twee eigenschappen van de grote kunst, een concrete waarneming van de werkelijkheid met een romantische bewogenheid, in verenigd zijn. Maar even waar is dat er ook op het mooiste sleet komt, als het in dezelfde verschijningsvormen dreigt te verstarren.

Vandaar de vele pogingen om over mens en leven op een andere manier te handelen. Brakman doet het door de aandacht te vestigen op personages die door hun karakter, optreden en spreken in een alledaagse omgeving ongewoon opvallen. Zij voelen zich aangetrokken of afgestoten door zaken en mensen die daar in het algemeen niet voor in aanmerking komen, en doordat zij spraakvaardig en hun taal meester zijn, gebruiken zij een Nederlands dat verrassende schakeringen bezit ten opzichte van de dagelijks voorkomende woordenschat.

Hij schept een woordkunst die een literatuur van uiterlijkheden schijnt. Zij suggereert een reeks zonderlinge en bevreemdende typen, die psychologisch onverantwoord buiten de gewone sociale gemeenschap vallen. Toch zijn het diepmenselijke aandrangen waardoor Brakmans min of meer ontwrichte helden gedreven worden. Een treffend voorbeeld hiervan is Holm uit Het kind dat wij waren. Omdat hij toevallig een kind heeft horen wenen, haalt hij een knaapje van de school en voert het naar een afgelegen stuk braakland. De politie verdenkt hem van oneerlijke bedoelingen. Maar neen, hij heeft aan zijn eigen kinderverdriet gedacht en nu hoopt hij dat

[p. 137]

de ontvoerde knaap zal wenen, opdat hij hem zou kunnen troosten. ‘Het grote jammeren was begonnen - om alles, zo maar, om plastic vuilniszakken in de sneeuw, hazen in de regen, verwaaide pleinen met een tram...’ Enzovoort, enzovoort. Om de miserie van ons menselijk tekort.

Zulke taferelen, uit een Dostojevskiaanse vertedering om de hulpeloosheid van een gewonde ziel ontstaan, wisselen met fantastische verbeeldingen en ironiserende passages af. Zo ziet Streckfusz uit de novelle Bedlam een gehoornde slang aan de hemel verschijnen, wat het begin uitmaakt van een vertoning zoals Bosch er geschilderd heeft, of zoals er weleens een in een dolle droom uit de onpeilbare oergronden van ons wezen oprijst. Schertsend getekend zijn daarentegen de portretten van de meerderheid onder Brakmans figuren, die of lichamelijk of geestelijk beneden of boven de gewone maat vallen, zoals de lastige patiënt uit Oorsprong en doel der geschiedenis of mevrouw Andrassi uit Portret van een dame.

Het is in verband met de laatstgenoemde dat de schrijver een van zijn personages doet zeggen: ‘Het liefst had ik haar in tranen gevraagd hoe we toch kunnen worden die we behoren te zijn en wat ons toch altijd weer een been dwarszet.’ (111). Onze citaten mogen bewijzen dat zijn streven naar vernieuwing, door de manier waarop verhaald wordt, en niet door de fabel of strekking van het relaas, geen overjaarse herneming van Franse voorbeelden is.

Hij beseft al te goed dat een waar kunstenaar eenmalig blijft, ‘al weet God’, gelooft Brakman, dat ‘de leugen wel een onmisbaar onderdeel van de poëzie is.’ Omdat alle woordkunst nog te kort schiet, om de chaos in de kunstenaar juist te verklaren in de zin van op te helderen, daardoor te overwinnen en zijn kunst overbodig te maken.

De verhalen van Krol en Brakman wekken de hoop dat er in de Noordnederlandse letteren een verheugende wending plaatsgrijpt.