Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 125

[p. 754]

Kroniek
Albert Westerlinck / Essayisten en critici

Martien J.G. de Jong, Noordbrabander van afkomst (het lijkt ons belangrijk dat hij geen ‘Hollander’ is) en professor aan de faculteiten N.D. de la Paix te Namen, dichter, criticus en literatuurhistoricus, heeft vele talenten. Ook zijn jongste bundel opstellen De Verlossing van Venus (Nijgh en Van Ditmar, 's-Gravenhage) laat dit blijken. Wij lezen daarin drie studies over Marsman, waarin de criticus de scherpe en extreme tegenstellingen in de thematiek van Marsman blootlegt. Er is bijvoorbeeld de evolutie van zijn eenzame, volstrekte droom van autonomie en zuiverheid naar een aardse, sensuele overgave, ook die van een spiritualistische naar een naturalistische filosofie. De Jong doet, ter verheldering van deze felle zwenkingen, een beroep op de antieke eros-mythologie (Plato, Hesiodus), o.m. op de tegenstelling tussen de Venus Urania en de Afroditè Pandemos. Eigenlijk had hij beter een beroep gedaan op de psychoanalyse. De problematiek van het narcisme kan immers op de spanningen in Marsmans oeuvre heel wat licht werpen, vooral de spanning tussen narcistische eros en objectliefde. Het raadselachtige probleem Marsman blijft dus onopgelost. Even boeiend is het opstel over de plaats van deze dichter ‘In de spelonken van het (internationale) modernisme’, een rommelige boetiek, die in 1905 door Marinetti werd geopend en op heden nog niet is uitverkocht. Marsman is blijkens De Jong, vooral afhankelijk geweest van het Duitse expressionisme en was, op een paar nuances na, weinig oorspronkelijk. De Jong toont hier eens te meer dat hij, naast een brede talenkennis, een indrukwekkende comparatistische eruditie bezit.

Zeer onthullend is een opstel over de degoutante behandeling die de dichter Werumeus Buning vanwege sommige literaire tijdgenoten te beurt is gevallen, reeds vóór en voorzeker na de oorlog. Deze dichter was duidelijk niet Duitsgezind, maar was in zijn inspiratie te zeer verbonden met het volk en had te veel succes. Daarom moest hij definitief uitgeschakeld worden. De Jong legt de duistere maneuvers bloot, die enkele kopstukken van het ‘bourgeois-anneks’ (sic!) literatendom daartoe gebruikten. De onbarmhartige analyse van deze literaire rel en van de literaire zeden in het Holland van die jaren zal de schrijver door de huidige elitaire coterietjes

[p. 755]

in en rond de Randstad, even bekrompen en zelfgenoegzaam als toen, zeker niet in dank worden afgenomen. Ook in een ander opstel, over Victor van Vriesland, wordt de ‘literair-kritische eerlijkheid en de zin voor historische verantwoordelijkheid’ van deze auteur betwijfeld, die in zijn bloemlezing Spiegel van de Nederlandse poëzie door alle eeuwen enkele tientallen dichters wegliet ‘omdat ze in de oorlog aan de verkeerde kant stonden’ (dixit V.Vr.). Het is wel duidelijk dat Martien de Jong zich distantieert van het clubje dat in Holland sinds enkele decennia het goede en slechte weer wilde maken. De serene esthetische en humane integriteit van De Jong komt ook tot uiting in zijn opstel over de Elias van Gilliams, die vooral comparatistisch wordt vergeleken met zijn eventuele Europese prototypen (Alain-Fournier, Jacobsen, Rilke, Proust). Dit stuk wordt gevolgd door een smaakvolle en intelligente inleiding tot het werk van Paul de Wispelaere, diens geest en techniek. Ten slotte geeft de auteur een korte psychologische reflexie ten beste over zijn eigen dichtproces. De Jong is een voortreffelijk auteur.

Rekening houdend met het groot aantal citaten uit Nietzsches werk, die Willy Roggeman in zijn boek Lithopedia (Uitg. Elsevier-Manteau, Antwerpen) als motto vooraan plaatst, behoort hij tot degenen die Nietzsche als een groot profeet beschouwen. In Nietzsches spoor gaat zijn kunstbeleving uit van een radicaal cultuurpessimisme, eigenlijk een nihilisme. De échte dichters proberen dan z.i. dit nihilisme te transcenderen in een absoluut kunstideaal. Poëzie is een wanhopig metafysisch project. De theorie van de ‘absolute’ of ‘autonome’ poëzie gaat steeds uit van deze smalle basis, té smal volgens mij. De Gentse leermeester van W. Roggeman, Herman Uyttersprot, dacht over poëzie niet zó smal. Wel vertoonde deze vroeg gestorven en hooggewaardeerde vriend van mij, aan wie ook Roggeman blijkens een opdracht graag terugdenkt, enkele eigenschappen die men ook bij de schrijver van Lithopedia terugvindt. Hij sprak en schreef graag over randfiguren, die uiterst problematisch leefden en schreven zodat de relatie tussen leven en kunst tot uitersten van wanhoop werd opgedreven. Ook was zijn literaire onderzoeksmethode, zoals die van Roggeman, zeer intellectualistisch en analytisch en soms liet hij zich - dit was een van zijn gebreken - wel eens tot riskante affirmaties verleiden door zijn spitsvondig vernuft. Dit verschijnsel komt ook in Lithopedia voor.

In dit boek leest men enkele opstellen over moderne Duitse literatuur van het begin dezer eeuw. Zij getuigen, in kritisch en historisch opzicht, van veel talent, eruditie en persoonlijkheid. Sommige auteurs zijn weinig bekend, b.v. Carl Einstein, een zo goed als vergeten voorloper van het expres-

[p. 756]

sionisme, cynisch en wanhopig nihilist, half of geheel krankzinnig, die in Bebuquin ‘de problematiek stelt van het absolute proza’ (16). Dit boeit Roggeman, die zijn leven en werk grondig bespreekt. Niet veel bekender is Paul Scheerbart, door velen beschouwd als een fantasticus, tevens talentrijk satiricus en humorist, maar in wie deze criticus allerlei diepzinnige symboliek ontdekt, voor mijn gevoel wel eens gezocht. De commentaar op Scheerbarts Dichterische Hauptwerke getuigt evenwel van veel zaakrijke kennis.

Benn is meer bekend. Deze cultuurpessimist en topfiguur van de ‘absolute’ poëzie als overwinning op het nihilisme, heeft zeker de voorkeur van Roggeman. De ‘Roman des Phänotyp’ is, zegt hij, een ‘woordcreatie ex nihilo’ (39). Ik geloof niet dat zoiets onder mensen bestaat. Ook de bewering van Benn dat Pascal, Flaubert en Gide voorlopers zouden zijn van zijn soort kunst, vind ik onzinnig. Dit alles belet niet dat de auteur een goede historische situering geeft van deze probleemzwangere Germaan in en rond de oorlogschaos, van wie men houden kan of niet.

Hoe zou Kafka, grote kerkvader van het absurdisme, hier ontbreken! Het gaat in dit opstel over de problematiek die wordt geschapen door het postuum karakter van Kafkas werk: psychologische en kritisch-ethische beschouwingen over de rechtvaardiging en de methode van deze postume uitgave. Daarna geeft de zeer belezen schrijver bibliografische bijzonderheden over Trakl: ‘Literatuur over Trakl’.

Een beetje apart, onder al deze opstellen over modernisten, staat ‘Rilke revisited’, een uitgebreide en overzichtelijke studie, geschreven door een goed kenner van Rilkes leven en werk. Helaas, de auteur denkt en voelt in esthetisch opzicht op een te smalle basis om de ondoyante verscheidenheid van Rilkes stijlscheppingen tot haar recht te laten komen. Eenzijdig en partijdig vastgeklonken in zijn doctrine van de ‘absolute poëzie’, keert Roggeman zich tegen ‘de subjectieve gevoelslyriek’ (102) van Rilke. Er zijn hier nogal wat simplificaties, zoals die welke Rilke beschouwt als een der ‘laatste exponenten van een levens- en doodsbesef, van een existentie-bewustzijn, dat onherroepelijk verleden is’ (84). Toch bevat dit opstel ook goede en grondige beschouwingen, b.v. over de Neue Gedichte. Ongetwijfeld vertoont deze bundel intellectueel niveau.

Rudolf van de Perre daarentegen fundeert zijn poëziebeschouwing op een positief humanisme met zinrijkheid en geloof, hij aanvaardt dus ook een zinvol verband tussen kunst en leven. Zijn De gekleurde wereld (Uitg. Orion, Brugge), ingeleid door A. van Wilderode en bekroond door de Kon. Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, is een verzame-

[p. 757]

ling gedichtinterpretaties. Het gaat om dertig gedichten, korte lyrische stukjes, van hedendaagse dichters. De oudste is Jan van Nijlen. Vlamingen en Noordnederlanders zijn beide ruim vertegenwoordigd.

Van de Perre is een voorzichtig analyst, met diep gevoel voor het mysterie, de steeds latente ambiguïteit van het poëtische woord. Hij weet ook dat iets moois, in casu een bekoorlijk taalweefsel, met schroom benaderd moet worden, niet met de ruwe ontledershanden van de schoolmeester. De korte commentaren over elk gedicht, elk van 3 à 5 bladzijden, hebben dan ook niets pedants of dogmatisch. Van de Perre wil inleiden, begeleiden. Zijn boek biedt aan scholieren en aan al degenen die hedendaagse poëzie beter willen leren inleven, een uitmuntende literaire pedagogie. Bij ieder gedicht is de tekst naast de commentaar afgedrukt en het boek is mooi geïllustreerd. Een der vele kwaliteiten van Van de Perres teksten is, dat zij in zekere mate prismatisch zijn, d.w.z. via één gedicht een licht werpen op het gehele opus van de dichter.

Er werd in de laatste jaren aan geen enkel schrijver van ons taalgebied meer bekwame, studieuze aandacht besteed als aan de dichter J.C. Bloem. In recente jaren verschenen over hem: een comparatistische studie van de Amsterdamse hoogleraar J. Kamerbeek, die de dichter probeerde te situeren in het post-Baudelaireaanse Europa, Drie opstellen van de Utrechtse hoogleraar A.L. Sötemann, een boeiende biografie van Clara Eggink: Leven met J.C. Bloem, en thans laat de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen te Amsterdam een wetenschappelijke, tekstkritische uitgave verschijnen: J.C. Bloem Gedichten. Dit is het eerste boek in een nieuwe reeks: Monumenta Literaria Neerlandica, waarover een commissie van negen geleerde koppen zal waken. De nieuwe Bloem-uitgave werd verzorgd door Prof. Dr. A.L. Sötemann en H.T.M. van Vliet. Hun werk behelst twee delen; het eerste (263 blz.) bevat de tekst, het tweede (362 blz.) geeft kritisch apparaat en commentaar. Het is een zeer mooie uitgave geworden, in royaal formaat (18 × 26), in alle opzichten stijlvol verzorgd. (Men kan het boek bestellen bij de Nederlandse Akademie te Amsterdam, het kost 165 gulden.)

Het tekstkritische apparaat dat beide auteurs hebben verzameld, is ronduit imponerend. Van elk gedicht werden alle bestaande bronnen, in welke vorm zij ook bestaan, onderzocht en alle varianten genoteerd. Ook werden de gedichten gedateerd en alle bibliografische gegevens van en over Bloem, alsmede de vertalingen verzameld. Aan het slot lezen wij onder de titel ‘Poëtica’ alle uitspraken van de dichter over zijn poëzie en dé poëzie. Het is dus duidelijk dat deze uitgave de grenzen van de eigenlijke tekstkritiek

[p. 758]

ver overschrijdt en tevens voor een deel tekstinterpretatie wil geven. Dit blijkt ook uit de ‘commentaar’ en de ‘noten’ bij elk gedicht, die vaak rijke gegevens bieden op dit gebied: duiding van gebruikte citaten, ontstaansen ontwikkelingsgeschiedenis, opmerkingen over de genesis en de aard van het werk, enzovoort.

Het is verbazend dat een wetenschappelijke uitgave, die zo sterk de indruk van volledigheid geeft door de overstelpende hoeveelheid van realia (ook in de details), mogelijk is amper 16 jaar na het overlijden van de dichter.