Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 125

[p. 666]

Kroniek
André Demedts / Duitse letteren

Walter Kempowski, Een hoofdstuk apart. Standaard Uitgeverij, Antwerpen/Amsterdam 1979. 355 blz.

De oorspronkelijke uitgave verscheen bij Rohwohlt te Hamburg in 1969, onder de titel Im Block. De Nederlandse vertaling is van Dirk Uyt den Bogaerd. Even de schrijver voorstellen. Hij werd in 1929 te Rostock uit een redersfamilie geboren, vluchtte bij de Duitse ineenstorting naar het Westen, waar hij enige tijd te Wiesbaden voor het Amerikaanse leger werkte. Om redenen die ons niet bekend zijn, waarschijnlijk om zich weer bij zijn moeder te voegen, keerde hij naar zijn geboortestad terug. In maart 1948 werd hij in zijn ouderlijk huis door de Russen aangehouden. Zijn oudere broer Robert onderging hetzelfde lot en beiden werden na lange ondervragingen en een onmenselijk voorarrest tot vijfentwintig jaar dwangarbeid veroordeeld. Zij hadden het aangedurfd van de vrachtbrieven voor de in beslag genomen goederen, machines, voorraden en meubilair, die door de Russen naar hun land gezonden werden, kopieën te maken.

Dat werd als spionage beschouwd en moest dus voorbeeldig bestraft worden. Ook hun moeder werd opgeleid, ervan beschuldigd dat zij van de euveldaad van haar zonen op de hoogte was en ermede instemde, aangezien zij ze niet verhinderd had. Zij kon dat natuurlijk als zij haar jongens verklikte. Omdat zij het niet deed kreeg zij tien jaar arbeidskamp. Walter en Robert werden in 1956 ontslagen; hun moeder was reeds enige maanden tevoren naar huis mogen gaan. Walter studeerde na zijn invrijheidstelling voor onderwijzer en oefende daarna in Noord-Duitsland dat ambt uit. Im Block was zijn eerste boek dat opgemerkt werd. Sindsdien volgden er verscheidene romans en verhalen, zodat de schrijver nu onder de merkwaardigste Duitse letterkundigen meegeteld wordt.

Een hoofdstuk apart blijkt meer dan een dagboek te zijn, al is het dat wel in de eerste plaats. Om de inhoud te objectiveren en een breder kijk op het gevangenisleven mogelijk te maken, laat hij naast zijn aantekeningen ook zijn broer en zijn moeder, zelfs een paar familieleden uit het vrije Westen aan het woord. Uit de brieven van die laatstgenoemden moet uitschijnen hoe weinig zij weten over toestanden en verhoudingen in de D.D.R. Zij bekommeren zich om bijkomstigheden, waar het aan de oostzijde van het ijzeren gordijn om de laatste vrijheden en wil tot overleven

[p. 667]

gaat. Dié opbouw van het verhaal laat Kempowski toe afwisseling in de schrijftoon van zijn werk te brengen en over zichzelf zaken te zeggen die nu gewoon klinken, maar in eigen mond veel moeilijker zouden liggen.

Duidelijk heeft hij ernaar gestreefd de fouten te vermijden die in veel gevangenisboeken, alsook in oorlogs- en repressieromans voorkomen. Wij bedoelen de overtilling van het persoonlijke geval, met de zwart-wit tegenstellingen die erbij behoren. Niet dat daar dikwijls geen reden toe is, maar op afstand beschouwd verliezen zulke getuigenissen door gemis aan schakeringen veelal hun dwingend karakter. Kempowski zegt nergens dat hij en zijn broer gelijk of ongelijk gehad hebben, hij beschrijft hoe onmenselijk, lomp en tiranniek de Russen zich aanstelden, hoe afschuwelijk de misstanden in de gevangenissen waren, hoe uitzichtloos de toekomst, hoe ondraaglijk honger, dorst en heimwee naar de vrijheid.

Hij relativeert het evenwel door zijn humor, die uit één derde sarcasme, één derde ironie en het overblijvende deel uit spotternij om hemzelf bestaat. Die drang naar veeltonigheid, afwisseling en schakering, om in eenklank te blijven met het leven dat zijn eigen bestemming vervult door verder te gaan zonder zich om ons lot te bekreunen, wordt gediend door de opbouw van zijn werk. Vier personages met een duidelijk afgelijnd karakter spelen als in een drama hun eigen rol. Walters moeder als een fiere, niet te breken burgervrouw, die het grofste werk aankan zonder zichzelf te beklagen, afwijzend tegenover de bezetters van het vaderland staat - ‘Ik wilde van hen niets cadeau hebben’ (283) - en meer begaan met het lot van haar zonen en medegestraften dan om zichzelf. ‘Ze mochten eens per jaar naar de foto van hun vrouw, hun ouders, hun kinderen kijken.’ (249). Waarom was dat verboden?

Zijn oudere broer Robert is een optimistische plannenmaker. Hij verwacht telkens opnieuw dat hij en zijn broer weldra vrijkomen en weet wat hij zal doen om een winstgevende zaak op te bouwen, al verandert hij daarin geregeld van mening. In zijn ogen is Walter een onvolwassen geest, een kunstenaar zonder werkelijkheidszin, van wie hij veel ondoordachtheid en grillen tussen de vingers door moet zien. Wat de andere familieleden uit West-Duitsland en Denemarken typeert is de mentaliteit van acteurs die een bijrolletje kregen en het over onbelangrijkheden hebben, terwijl onder hun bijzichtige ogen een wereld vergaat.

Kempowski schrijft zoals het vijftig jaar geleden door Frank Matzke, grondlegger van de Neue Sachlichkeit, in Jugend bekennt: so sind wir! (1930) voorgestaan werd: nuchter, vrij van pathos en lyrisme, in een rustige en eenvoudige stijl. Die manier van schrijven blijkt helemaal niet verouderd. Zij beantwoordt trouwens aan de normale wens van wie iets vernemen wil:

[p. 668]

zeg het mij zonder omwegen, eenvoudig en klaar. Een hoofdstuk apart is als document en literaire schepping het lezen waard, een beoordeling die tijdens de jongste twintig jaar niet zo dikwijls te verantwoorden was.