Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 125

[p. 109]

Marnix Gijsen / Het vaderhuis

‘Het Vaderhuis’, de eerste verzenbundel van Karel van de Woestijne, verscheen in 1903, toen de dichter vijfendertig jaar oud was. Het was het eerste deel van zijn poëtisch oeuvre dat hij ‘een gesymboliseerde autobiographie’ noemde.

Vier jaar tevoren was Guido Gezelle verdwenen en de Vlaamse gemeenschap ging - dank zij Pol de Mont - beseffen welk een groot en origineel dichter gestorven was. Voor het overige was de toestand op de Vlaamse Helicon vrij desolaat. De meest vruchtbare dichter was Pol de Mont, die ofwel modieus en oppervlakkig, ofwel pompeus en dor was. Zijn zogezegde sensualiteit was ridicuul en Willem Kloos, toen nog in het bezit van al zijn faculteiten, meende dat zijn figuren woonden en werkten ‘in een natuur zoals men die op de deksels van chocoladedozen vindt’. René de Clercq schreef zangerige heimatliteratuur, O.K. de Laey rijmelde knap en amechtig in biedermeierstijl. Slechts een kwart eeuw later zou de poëzie van Karel van den Oever iets betekenen. Rosalie Loveling leverde sobere, ontroerende anekdoten. Hardnekkig versleet men de plechtige retoriek van Van Langendonck voor grote poëzie. Alleen de ‘Starkadd’ van A. Hegenscheidt (1898) had een edele persoonlijke klank. Daarmee was de kous, helaas, af en de overige dichters van die tijd blijven best vergeten.

Het eerste dat opviel in ‘Het Vaderhuis’ was zijn onbetwistbare originaliteit. Men kon desnoods - en dan nog met veel moeite - een zekere verwantschap met de Nederlandse dichters van de Gulden Eeuw ontdekken. De jonge dichter had een duidelijke voorkeur voor de statige alexandrijn, hij hield ook van zware dubbele-adjectieven, maar dit waren onopvallende details. In 1903 was het symbolisme reeds een overwonnen standpunt in Frankrijk. In België echter vierde het nog hoogtij met Maeterlinck. Zijn ‘Serres Chaudes’ dateren van 1889, zijn ‘Douze chansons’ van 1895. Het is stellig dat Karel van de Woestijne in zijn vormingsjaren in een symbolistische atmosfeer is opgegroeid en dat het parnassiaanse artistieke credo op hem geen vat heeft gehad.

De sociologen en de historici zijn het erover eens dat zij, die niet in de jaren van de eeuwwende, in de zogenaamde Belle Epoque (Belle Epoque

[p. 110]

voor een kleine elite, zwarte ellende voor de massa) hebben geleefd, nooit zullen beseffen hoe mooi en genoeglijk, geestelijk en materieel, het leven kon zijn. Van de Woestijne was geen behoeftige, hij was de zoon van welstellende ouders en nijpende materiële zorgen waren hem vreemd. Of hij zich ooit bewust is geweest van de gruwelijke toestanden van het Gentse proletariaat, blijkt uit geen enkel van zijn geschriften en wat zijn groei als dichter betreft, heeft dit ook niet het minste belang.

Als dichter was hij vanaf ‘Het Vaderhuis’ hoofdzakelijk met zichzelf bezig: dat is hij zijn hele korte leven lang gebleven. Omdat men met zijn ongetwijfeld aristocratische figuur niet goed weg wist, heeft men hem wel eens onze Florentijnse dichter genoemd. Het was een zeer approximatieve benaming, want men verstond daaronder een ostentatieve zelfbevestiging, een cultus van het schone gebaar, een aristocratische levenshouding. Geen van die oppervlakkige kenmerken, met uitzondering van de laatste wellicht, waren hem eigen. Het enige wat hem met de Italianen van het quattrocento verwant maakte, was zijn solide kennis van de klassieke cultuur, met een duidelijk uitgesproken voorkeur voor het Grieks. Zijn gedeeltelijke bewerking van de Ilias (1913), waarvan later gezegd werd dat ze haast even moeilijk te lezen was als het origineel, leverde daarvan het pakkend bewijs.

Het bleek ook dadelijk dat hij een estheet was. Een benaming die men bezwaarlijk op de andere dichters van zijn tijd kon toepassen. Estheet was in 1903 geen scheldwoord. Zeker niet in Frankrijk of in Duitsland, in zekere mate wel in een bepaald ruraal Vlaanderen. Een estheet is een man die de levende werkelijkheid rond zich met opzet ignoreert om zich geheel te wijden aan de cultus van de schoonheid, een begrip en een houding die thans anachronistisch aandoen. Er was ongetwijfeld een enorme afstand tussen de socialistische leider E. Anseele en zijn eis om ‘biefstukken’ voor de Gentse proletariërs en de navel-centrische verzen van Karel van de Woestijne. Geen enkel schrijver is verplicht sociaal bewust te zijn! Ieder vogeltje enz. Het moest zijn lezers in 1903 wel opvallen dat hij in een cocon leefde en dat dit zijn lot en bestemming was. Hij was van in den beginne een ongenadig, hypergevoelig, douloureus zelfbelijder.

In ‘Het Vaderhuis’ spreekt hij, met onsterfelijke woorden, over zijn vader, over zijn moeder, met geen woord over zijn broer. Nooit heeft een Nederlands dichter een nobeler genitief gebruikt dan in het vers: ‘Het huis mijns vaders...’. Hoe slap zou dat geklonken hebben in ‘moderne’ taal: ‘Het huis van vader...’. Het moet voor de lezers van 1903 een groot moment geweest zijn toen ze een stem vernamen zo zwaar geladen, zo sonoor, zo glorieus, die een heel nieuw geluid gaf. Gezelle had wel ontroerend over zijn moe-

[p. 111]

der gedicht, van wie geen ‘lichtdrukmaal’ was overgebleven terwijl men die in iedere biografie van de dichter kan vinden (dichters zijn nu eenmaal leugenaars, maar Van de Woestijne was dat niet), maar deze jonge auteur introduceerde zijn ‘genitori’ met onbetwistbaar gezag.

Men heeft ook herhaaldelijk over hem geschreven dat hij ‘decadent’ was. Decadent komt van het Latijnse werkwoord cadare, vallen. Het heeft in het spraakgebruik allerlei weinig vleiende betekenissen. Het betekent verlies van kracht, verval, voorspel van ondergang. Het wordt geïmpliceerd dat wat voorafging beter was, gezonder, en dat wat eventueel zal volgen een renaissance zal betekenen. Het is stellig dat de Belgische symbolistische dichters, en inderdaad ook Karel van de Woestijne, wat zij herhaaldelijk hebben betoogd ‘levensmoe’ waren. Moe van het leven zoals zij het zich rond zich zagen ontplooien en individueel levensmoe. Dit laatste is geen uitzonderlijk verschijnsel bij gevoelige naturen; menig jong dichter roept, meestal zonder veel overtuiging, op de dood. Het is, goddank, slechts bij uitzondering dat hij de moed heeft zelfmoord te plegen. Karel van de Woestijne schreef vele jaren later in een van zijn kronieken voor de ‘Nieuwe Rotterdamse Courant’, dat hij elke avond bad: ‘God, laat me morgen niet meer wakker worden.’ Men moet aanvaarden dat dit geen louter retorische uitdrukking was, daarvoor was hij te eerlijk! Nochtans was het leven toen veel minder jachtig. Ook de beweeglijkheid van de mens was beperkter. Men reisde kalmer. Men kon zich gemakkelijk van ‘'s werelds woest getier’ terugtrekken. Muziek maakte men zelf of men ging er, ietwat uitzonderlijk en feestelijk, naar luisteren.

Het is opvallend hoe onze hele literatuur van die periode miserabilistisch klinkt. Het werk van G. Vermeersch (‘De Last’, 1904, ‘Mannenwetten’, 1905) is uiterst somber. Het naturalistisch meesterwerk van C. Buysse, ‘Het Leven van Rozeke van Dalen’, werd in 1905 beëindigd, de eerste werken van Streuvels, ‘Lenteleven’ (1899), ‘Dodendans’ (1900), ‘Langs de wegen’ (1903) waren zeer neerdrukkend. Terwijl de maatschappij er materieel en sociaal op vooruitging, zong Arkel in ‘Pelléas et Mélisande’: ‘Si j'étais Dieu, j'aurais pitié du coeur des hommes.’ Alleen E. Verhaeren ontwikkelde een zeker stroef enthousiasme voor het ruwe tafereel van de industriële opbloei.

Men heeft herhaaldelijk de poëzie van Karel van de Woestijne ‘herfstig’ genoemd en terecht. In ‘Het Vaderhuis’ komt geen enkel werkelijk opgewekt of blij vers voor. De dichter spreekt in heerlijke verzen over zijn vader, hij is verliefd maar ‘Ons liefde is moe van lam gezeur en mooie logen’. Hij is bestendig moe en ziek, futloos en van het leven verwacht hij letterlijk niets. Zijn gestadige gezel is de dood, die haast in elk gedicht

[p. 112]

verschijnt en die in het lange slotvers ‘Thanatos en de vreemdeling’ plechtig triomfeert. Een enkel vers is een uizondering op deze klachtenlitanie: ‘Wij zullen blijde zijn’:

en 'k voel, ik die gelukkig ben, hoe door de boomen
bremstig, Uw godlijk sap naar bast en blaere slaat.

Een motief dat hij later schitterend zou herhalen.

Als ‘gesymboliseerde autobiographie’ kan men in ‘Het Vaderhuis’ weinig feitenmateriaal voor de levensloop van de dichter achterhalen. Wat trouwens ook niet nodig is. Hij is verliefd maar ‘met moede dierlijkheid’, waarvan overigens weinig te merken is.

De geliefde verdwijnt tijdelijk, de dichter vervangt, weigerig weliswaar, de liefde voor zijn moeder door die voor een jongere vrouw. Méér leert de bundel ons niet, maar het zal wel voor iedere lezer duidelijk zijn geweest dat men met een uitzonderlijke figuur te doen had, met een dichter zoals er nooit in Nederland een aan het woord was gekomen, met een auteur die zijn techniek volkomen onder de knie had en die gezagvol genoeg was om zijn eigen taalgebruik op te dringen. Gezelle had het Westvlaams adelbrieven bezorgd, Van de Woestijne schiep zijn eigen poëtisch dialect dat veel minder bezwaren opleverde dan de taal van Gezelle. Van zijn eerste bundel af dwong hij de lezer zijn speciale syntaxis, zijn eigen woordenschat te aanvaarden. Zijn gekoppelde adjectieven waren om zo te zeggen het watermerk van zijn stijl: ‘eenzaam-droef, simpel-teer, vredig-mild’ enz. Hij sprong willekeurig om met het geslacht der naamwoorden: ‘mijner dood’. Hij verlengde de hoedanigheidswoorden als hem dat paste: ‘kallem’, en vooral hij gebruikte woorden die niet mondgemeen waren. Wat betekende bij voorbeeld ‘atone’ toen atonaal nog niet gebruikelijk was? Uit het Latijn torvus (ruw) haalde hij ‘torve’. Wat waren ‘bruisend snakke tonen’ en ‘schromple mensen’ en ‘plane vlerken’ en wat betekende ‘schravend’? Dat alles zal de verstaanbaarheid van zijn tekst niet veel gehinderd hebben in een tijd toen de taal van Streuvels slechts te begrijpen was door het bestendig gebruik van een Westvlaams-Avelgems Idioticon. Het zou de moeite waard zijn na te gaan welke verschillende betekenissen de ontelbare slachtoffers van Karel van de Woestijnes vocabularium aan woorden als ‘torve’ gegeven hebben. Woordgebruik is ten slotte maar een detail. Van veel meer belang was het dat de Van de Woestijnianen de hele geestelijke inhoud van zijn werk overnamen. Ze waren allen moe en ziek en vooral levensmoe en dood-begerig. Een talentvol dichter zoals August van Cauwelaert genas slechts door zijn oorlogservaringen. De dichters van de Ruimtegeneratie genazen dank zij Walt Whitman en de Duitse expressionisten. Ergens schreef Karel van de Woestijne dat hij op zondag liever naar het

[p. 113]

Museum voor Schone Kunsten in Gent ging dan naar de mis. Dat maakt hem nog niet tot een rationalist, hetgeen ook niet blijkt in ‘Het Vaderhuis’. In zijn eerste bundel aanroept hij wel de Heer maar zonder dat dit aanleiding zou zijn tot uitgesproken metafysische beschouwingen. De godheid in zijn tijd was in geheel Europa een comfortabel poëtisch accessoire. Men gelooft meer in de olympische goden en godinnen die hij ten tonele brengt dan in de christelijke iconografie. Van een gewetensstrijd merkt men in ‘Het Vaderhuis’ niets en wanneer hij het conflict tussen vlees en geest wil oproepen, verschuilt hij zich achter de Griekse mythologie. Vele jaren later belandt hij in mystieke hoogten en, naar mijn oordeel, in mystieke wartaal en hinderlijk hermetisme.

Men kon in 1903 van oordeel zijn dat de levenslessen die ‘Het Vaderhuis’ bevat (want ieder gedicht heeft een moreel aspect) voor de jonge generatie nefast en schadelijk waren, dat een dichter die het leven niet aankon, die zich alleen thuis voelde in het gezelschap van de dood, die elke sensualiteit erfzondelijk als een vloek beschouwde, geestelijk een soort misdadiger was. Zo dramatisch moest men echter het geval niet opvatten. De jeugd kan veel verdragen, zij verweert zich spontaan tegen de dood, ze wil leven. Wel werd Streuvels op de vingers getikt - zelfs vanaf de kansel - ter wille van zijn zwartgalligheid, Buysse die het misèrebestaan van de Vlaamse landbouwers met klinische nauwkeurigheid had te boek gesteld, bleef vele jaren een lasteraar van het vrome volk van te lande. Van de Woestijne ontsnapte aan dergelijke kritiek omdat hij zich tot een kleine elite richtte die geen morele Prinzipienreiters bevatte. Zijn verzenbundels, zelfs de meest monumentale zoals ‘De Boomgaard der Vogelen en der Vruchten’, somptueus uitgegeven door Van Dishoeck, met vele lege bladzijden, werden ten hoogste op driehonderd exemplaren verkocht.

‘Het Vaderhuis’ is stellig niet de beste verzenbundel van de auteur. Hij bevat behalve de plechtige orgeltonen van ‘O gij die vader waart’ en ‘Het huis mijns vaders’ slechts een tiental gedichten die onvergetelijk zijn. Het overige - en dat is niet veel - zijn oefeningen in Fingerfertigkeit die de grootse Interludiën laten voorvoelen.

Het is normaal en gezond dat een jonge generatie de voorgaande verwerpt en aanvalt. Zonen moeten tegen hun vaders opstaan, dat is de regel en zo is het goed. De dichters van de Ruimte-generatie, waartoe ik behoorde, hebben dat gedaan. Overmoedig en vol brutale vitaliteit. Later zijn we tot bezinning gekomen toen we in de dichter het universele menselijke drama hebben ontdekt.

We kunnen, meer dan driekwart eeuw na het verschijnen van Het Vaderhuis', Karel van de Woestijne nog steeds eerbiedig dankbaar zijn.