Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 124

[p. 676]

Kroniek
André Demedts / Nieuwe poëzie van Herwig Hensen

Wanhoop is een lekke schuit. Orion, Brugge, & Gottmer, Nijmegen, 1979. 78 blz.

Met voorbeeldige regelmaat gaat Hensen verder met het uitgeven van nieuwe verzenbundels. Sinds zijn debuut De cirkel tot Narkissos in 1938 is de jongst verschenene de vijftiende in de reeks. Van de eerste tot de laatste kunnen zij als een poëtisch dagboek, een kroniek over de vorming en ontwikkeling van zijn wereldbeeld en wereldbeschouwing gelezen worden. Er zijn dichters die daarin naar hem gelijken, maar zij betekenen toch een minderheid. Om hen bij naam te noemen moeten wij terug naar Verwey, Van Eyck, Gossaert en op bepaalde momenten naar Roland Holst-van der Schalk. Voor hen was, zoals het voor Hensen blijft, het denken over de kernvragen van ons bestaan de vruchtbaarste bezielingsbron voor hun kunstschepping, waar het voor de meesten hun levenservaring is, omgezet in beeldspraak en gevoelsbelijdenissen of voor sommigen in hun experimenteren met de taal.

Uitgangspunt van Hensens jongste bundel is de vraag: waarom heeft de natuur, naast stenen, planten en dieren, een wezen voortgebracht dat van zich zelf bewust geen onaanvechtbare verklaring voor zijn existentie vindt? Zolang hij kind is, beseft de mens niet dat zijn wereld een ‘overkant’ heeft, een einde door de dood. Maar aan die ontdekking kan hij niet ontkomen en dat is het wat de dichter ‘in weemoed vast doet vriezen, want alle leven is een pijn.’ (8). Nochtans voelt hij zich verenigd, en dat zou een houvast en troost kunnen zijn, met alle dingen, het wild in het bos, de regen en ‘de waanzin van de wegen’, het ergens naartoe op weg zijn en de dood. (9) In weerwil van een verwijzing naar Pascals roseau pensant, bekent de dichter zijn vrees dat er ‘voorbij zijn dromen’ niets bestaat dan een ‘ongeneselijk verdriet’ (11). De zekerheid van het moderne rationalisme, door Jacques Monod in Le Hasard et la Nécessité (1970) verkondigd, schijnt Hensen evenmin te overtuigen als de belofte die in een christelijk geloven en hopen besloten ligt. Hoewel hij de dood niet zo veraf meer weet, klampt hij zich aan het leven vast, ‘want alle weekheid is verraad’ (12). Ofschoon, maar dit komt niet van hem, het leven zelf een verrader moet heten, want het verstoot degenen die, ermee oud geworden, het niet meer kunnen missen, om in een nieuwe mens over te gaan. De dichter zoekt afleiding van zijn

[p. 677]

zwaarmoedigheid bij zijn kleinzoontje Eric en andere familieleden, maar ondervindt tegelijk dat zijn geluk ‘een dun vlies is’ (14) en de mens eerlang eindigt in ‘puin en nederlagen’. (15)

Alvorens toe te geven aan het stoïcisme dat hem ten slotte voor wanhoop zal behoeden, ziet hij even een verantwoording voor het menselijk bestaan in het vertrouwen op een betere toekomst. ‘Het leven is een schoon raadsel.’ (15) Daarom heeft het zin te vermoeden dat de mens ‘schakel’ is of ‘poort’, een onmisbare tussenpersoon in een lange reeks van lotgenoten, die ten slotte na uitsluiting van de dood en haar ‘overkant’ een ideale zijnstoestand zullen bereiken. Camus heeft in die sociale afmeting een doelgerichtheid voor de mens ontdekt en aangewezen. Hensen staat er spoedig twijfelachtig tegenover, want hij weet weinig goeds over zijn gelijken. Zij zijn ‘monster, beul en dief’ (18) en ‘alle Goden zwijgen’, met andere woorden, als ook een sociale zingeving blijkt te ontbreken, komt van nergens buiten ons licht en raad.

De afrekening gaat verder, nu op de vragen ‘wat is de waarheid?’ en ‘waarom de liefde?’ geantwoord werd. Ligt het geluk van de mens, de leniging van zijn zielenood misschien in de schoonheid die hij maakt en geniet? Ook dat leidt naar een ontgoocheling. Al wat hij kan is ‘toeroep zijn en teken’ (28), een stem die verwoordt wat anderen zwijgend beleven en als uitkomst van hun zoeken overhouden. Maar wederom maar, ‘niet één verdriet heeft afgedaan omdat ik het leer uit te spreken’. Waar de ingeslagen weg doodgelopen schijnt, richt hij zich in een der mooiste gedichten uit de bundel tot zijn vrouw:

‘Mocht gij nabij zijn, vrouw, wanneer ik sterf.

...
Totdat ik niets dan stof zal zijn
over de halmen van de grassen.’ (29)

Uitgestrooid. Het noodlot kan verdoezeld, niet ontweken worden. Een allerlaatste redding wordt beproefd door een beroep op God, een overgave aan het mysterie, met de erkenning van eigen onmacht tot weten van wat proefondervindelijk noch wijsgerig te bewijzen valt. De dichter verwerpt ze niet:

‘Met al het geweld van verbeten spot
zweep ik mij tot mijn laatste zomen
om dààr op holten uit te komen.
En dat is uitkomen op God.’ (33)

[p. 678]

Twee bladzijden verder (het is spijtig dat de gedichten niet gedateerd werden) gaat Hensen op die overwinning van de wanhoop in. ‘Achter alle scheppen, alle worden ligt nodig een ongehoopte spanning die ergens wortelt in een orde.’ (35) ‘Aan afbraak, droefenis en ongeloof mag ik mijn lot niet overlaten.’ (37) Hij ziet uiteindelijk in de mens een ‘roestig scharnier tussen God en worm’ (39). Omdat de aarde materie is kan ze niet weten van zichzelf. ‘Er moet een oog bestaan dat ziet en draad na draad kan samenrijgen.’ (45) Maar in die richting zal hij niet ten einde gaan. Nutteloos en vruchteloos zoekend blijft hij ‘gespleten stilstaan bij een uiterst overschot, dat ik, uit armoe en uit onvermogen, enkel kan aanspreken als God.’ (51) Besluitend stelt hij vast: ‘God is niet op te vangen onder netwerk van begrip’ (52) en zich rechtstreeks tot het Opperwezen wendend stelt hij de vraag: ‘God, waarom legt Gij Uw zonen zo uitdagend naast het Niet?’ (52) De bundel had mogen eindigen op het gedicht dat hem zijn titel schonk: Wanhoop is een lekke schuit:

‘Leert ooit de stof? Spijts jaren van kwetsuren
drong nergens ik tot inzicht door.
Ben ik een huis met blinde muren?
Of ben ik een doodlopend spoor?

De mens is klein. Nooit leert zijn blik ontdekken
wat wegkruipt achter wrok en pijn.
Enkel de ziel kan - soms - zich rekken
en zo haar eigen ladder zijn.

En toch: zuurdesem worden, zélf mij kneden
tot deeg voor een gedurig brood.
Er is geen wonder dan het heden,
er is geen uitkomst dan de dood.’ (63)

Wat nog volgt herneemt de reeds bekende thematiek: wij kunnen de oorzaak, zijnsgrond en bestemming van ons wezen niet achterhalen, alleen pogen de angst en waanzin die ons bedreigt te overwinnen. ‘Dan ben ik mond en word ik lied.’ (64)

De waarde van Hensens poëzie ligt vooral, wat niet betekent uitsluitend, in haar filosofische inhoud. Literair-technisch gezien schrijft hij in eenvoudige, doorzichtige taal, vierregelige strofen met eindrijmen, in jambische maat. Zijn poëzie is niet muzikaal zoals de meeste impressionistische lyriek en treft evenmin door een verrassende figuurlijke uitdrukkingswijze. Wel

[p. 679]

bezit ze een eigen ritme en een gebalde formulering in overeenstemming met haar beredeneerde gedachtengang. Hensen schept weleens een nieuwe begripsinhoud voor bepaalde woorden en zijn poëzie bezit onmiskenbaar het waarmerk van een onomwisselbare persoonlijkheid. Onder onze levende dichters is hij een der opmerkelijkste.