Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 123

[p. 340]

Marnix Gijsen / Gezag

De uitspraak van Abraham Lincoln, de Amerikaanse president, dat hij noch iemands dienaar, noch iemands meester wilde zijn, is natuurlijk baldadige onzin. Zelfs de hysterische stylieten zouden op hun zuilen gecrepeerd zijn van honger indien ze niet door hun getrouwen gevoed waren. Men is altijd meester of onderdaan. Op onze schoolschriften konden we lezen: ‘Alle gezag komt van God’. Dat maakt dat de meest ordinaire politieman, de koning in zijn ruim paleis, de minister in zijn limousine die sneller rijdt dan de wet het toelaat, allen dragers zijn van dat mysterieus element: gezag. De evangelische raad: oordeel niet, en je zult niet geoordeeld worden, is al even idioot. Men kan noch aan het ene, noch aan het andere ontsnappen, ofwel is men een vijg van een vent.

Herhaaldelijk heb ik in mijn leven gezag gevoerd over onderdanen. Nooit ben ik een machtswellusteling geweest. In feite was ik bang voor gezag. Een oud ambtenaar van Buitenlandse Zaken die ik goed kende, deed al wat hij kon om zijn gezag over een zure, niet door de natuur begunstigde tikjuffrouw te verzachten. Hij had een puntbaard en droeg een lorgnet en parfumeerde zich gelijk een goedkope lichtekooi; iedere dag droeg hij een verse, witte anjer. Hij zei nooit: Juffrouw, tik dit stuk a.u.b. Hij vroeg, met een pruimemondje: ‘Chère Mademoiselle, auriez-vous l'extrême obligeance de bien vouloir taper cette lettre?’ De oude tikjuffrouw trok hem het document uit de handen en in machinegeweertempo tikte zij het af. Ik vroeg haar eens of die ‘extrême obligeance’ en al die ouderwetse beleefdheid haar niet op de zenuwen werkten. ‘Ach’, zei ze, ‘ik ben het gewend en hij is bang voor gezag.’

Toen ik bij Burgemeester Frans van Cauwelaert kabinetschef was, ontving ik haast elke dag bezoek van sollicitanten die in stadsdienst wilden opgenomen worden. Het trof me dat ze nooit gewoon werkman, kasseier, havenarbeider of zoiets wilden worden. Ze wensten allen ‘toezichter’ te zijn, inspecteur om na te gaan of ondergeschikten hun werk goed deden. Meestal zond ik ze wandelen, die luie machtswellustelingen.

Er zijn, natuurlijk, twee kanten aan gezag. Aan de ene kant is er de man die het draagt - in de naam van de Heer (proclameren ex cathedra, de heren

[p. 341]

van de Societeit Jesu) -, aan de andere kant die welke het gezag ondergaat. Om den brode of omdat hij erin berust een onderdaan te zijn en geen verantwoordelijkheid wenst te dragen in deze lastige wereld. Ik vraag me af of Karl Marx in zijn ‘Kapital’, een lang voorbijgestreefd, onleesbaar opus, vol voorspellingen die nooit zijn verwezenlijkt, dit essentiële probleem heeft aangeroerd. Stalin heeft het trouwens goed opgelost: aan de kop van de maatschappij enkele als kapitalisten levende mandarijnen en verder de massa anonieme slaven die niet anders kunnen dan knikken: zoniet Goelag of Siberië.

In ons nationaal paviljoen in de Tentoonstelling van Montreal was er een decoratieve waterpartij. Net zoals in Rome de Fontana di Trevi, trok die bij de bezoekers geld aan. Het publiek wierp er muntstukken, zelfs biljetten in, totdat ik vaststelde dat het haast alle waardeloze Zuidamerikaanse pesos waren die erg op Canadese of Amerikaanse dollars leken. Ik kan een grap best begrijpen. Wie dit gekke gebruik, want het moet een soort bijgeloof zijn, heeft uitgevonden, heb ik nooit ontdekt, maar het is vrijwel universeel. Vroeger slachtte men het beste vee voor de goden, maar wie het altaar dient, leeft ervan. De munten in de waterpartij waren echter gewoon verloren en verkwist.

Op zekere dag zag ik een blinde met een witte stok het gebouw binnenstrompelen. Op niets dan op een middeleeuws wandtapijt kon hij de handen leggen, al de andere uitgestalde voorwerpen zaten in glazen kasten. Een uur ben ik met hem in het paviljoen rondgelopen en heb hem alles uitgelegd, erop wakend nooit over kleuren te spreken. Het was een onontwikkelde jongen die zich blijkbaar alleen voor sport interesseerde; hij was niet blind geboren maar het op zijn tien jaar geworden. Las hij? Ja, braille en hij liet me zijn gevoelige vingertoppen voelen. Zijn Canadees-Frans was voor mij dikwijls duister en met zijn ‘in’- en ‘an’-tonen klonk het afschuwelijk.

Waren er veel paysans van ons land in het gebouw, vroeg hij. Ik zei dat er geen landbouwafdeling bestond. Maar later begreep ik dat hij het woord in de oude betekenis gebruikte voor ‘gens du pays’.

Hij werkte in een fabriek en pakte stukken zeep in, acht uur per dag. Hij had ook een liefje dat kon zien en dat met hem zou trouwen. Hij was helemaal niet neerslachtig. Ik wel toen ik hem op de begane grond had gebracht. Met een dove heb ik niet zoveel meelij, het meeste dat men horen moet is de moeite niet waard om ernaar te luisteren. Maar een blinde... Behalve die anonieme Canadese jongen heb ik er maar twee gekend: een blindgeborene die later een goed muzikant geworden is en een oude vriendin die in een soort nevel leeft en voor wie de wereld langzaam wegtrekt.

[p. 342]

Ik besloot, aangezien de muntregen in de waterpartij met de dag drukker werd, het vijvertje periodiek te doen leegmaken en de opbrengst aan het blindeninstituut van de stad te schenken. In Rome zorgen de straatjongens ervoor dat de Trevifontein er elke morgen netjes uitziet. Het was verbazend hoeveel dollars we collecteerden en ik kreeg complimenten in de lokale pers.

In Kongo gebruikte men een prachtige uitdrukking voor de nachtwakers: ‘dormir sentinelle’, want dat deden die zwarte heren. In het gebouw in Montreal was die waakdienst toevertrouwd aan kandidaat-gendarmen uit het vaderland. Het waren flinke jongens, meestal een eind groter dan ik, die er met hun witte brandebourgs indrukwekkend uitzagen. Die kleine Frans-Canadese kneuten waren er gek op en lieten zich graag in hun armen kieken. Allemaal reclame voor het verre vaderland. De vedette was Pieter Cootmans, een boom van een jongen. Alleen was hij oerdom, in feite stompzinnig, maar uitermate decoratief. Eens, toen ik 's nachts in het paviljoen rondliep, had ik hem op een sofa in mijn kantoor aangetroffen, op zijn kousevoeten en een pocketboek lezend. Ik was benieuwd te weten wat hij las. Het was een romannetje, in grote letters gedrukt, waarin de held in de eerste tien bladzijden vier geliefden overmeesterde, langs voor, langs achter, waarin hij zijn zaad uitstortte in hun mond en in hun oor. Ik joeg hem mijn kantoor uit en wierp hem zijn schoenen en zijn pornografie achterna. Er zijn toch grenzen. In Brussel zegt men: Il y a des bornes aux limites. Later had ik ietwat spijt dat ik dat luie loeder zo wild had behandeld maar toen ik buitenkwam en de uitbundige Canadese jeugd in groepjes hoorde zingen: ‘O Canada, o Canada’, kalmeerde ik weer.

Elke laatste dag van de maand werd de opbrengst van de waterpartij, stukken van tien cent, quarters van 25 cent, soms hele dollars, in grote zakken naar het blindeninstituut gebracht. Er kwamen hostesses en fotografen bij te pas. Mijn landgenoten genoten een groot populair succes.

Helaas, op een nacht bracht de commandant van de kandidaat-gendarmen mij verslag uit over een betreurenswaardig feit. Hij had Pieter Cootmans betrapt toen hij op zijn blote voeten uit de waterpartij stapte en een aanzienlijk aantal Canadese quarters had opgevist. Ongeveer vijftig dollars. Ze zaten nog vochtig in zijn zakken.

Wat kon ik doen, ik die het gezag voerde in het paviljoen?

Ik kon hem het geld afnemen, zijn loon halveren want die heren leefden gelijk ‘grands seigneurs’ en gingen naar bed met al die hysterische Frans-Canadese kneuten die zo graag witte brandebourgs zagen. Neen, ik was niet jaloers op hun succes. Het liet me ijskoud. Maar iets moest ik doen om mijn gezag te doen gelden en te handhaven. Dat was mijn plicht.

[p. 343]

De commandant vertelde me dat Cootmans verloofd was met de dochter van een hoge militair en dat hij waarschijnlijk in het vaderland een mooie carrière zou kunnen verwachten. ‘Een kruimeldief’, zei ik mistroostig.

De volgende dag zond ik hem op de nationale luchtlijn terug naar het vaderland. Hij probeerde me in de morgen te spreken. Ik weigerde hem te ontvangen. Het zag er niet goed voor hem uit: ontslagen als kruimeldief maakte hij geen kans meer, noch in de gendarmerie noch in het leger, niettegenstaande zijn machtige toekomende schoonvader.

Het was een hard besluit.

Veel later heb ik vernomen dat hij in een voorgeborchte van de hoofdstad een pompstation uitbaat, in plaats van, als gendarm, woelige stakers in bedwang te houden en zodoende de heilige orde van onze maatschappij in stand te houden.

Jaren nadien ben ik, bij toeval, bij zijn pompstation stil gebleven. Hij zag er nog altijd prima uit, die kruimeldief uit Montreal, wiens toekomst ik door mijn gezag (het komt van God, zegt de Sociëteit Jesu) gebroken had. Ik wist niet of ik hem herkennen moest maar hij herkende mij en bejegende me heel vriendelijk en zonder rancune. Ik gaf hem een ruime fooi en reed naar de altijd lieflijke vaderstad. Daar wachtten mij geen problemen en ik moest er geen enkele beslissing nemen, want daarvoor heb ik geen aanleg.

Dikwijls denk ik nog aan de fijne vingeren van die primaire Frans-Canadees die van mij wilde weten welke rugbyclub de dag te voren had gewonnen. Waarop ik het antwoord schuldig bleef.

In Canada, zoals in Amerika, is het opperste scheldwoord: ‘die zou een cent van een blinde stelen’. Ik heb dus, tegen mijn zin, maar rechtvaardig, gehandeld. Er is geen donkere duivel die mij achtervolgt maar er zijn er wel anderen die ik, elk op hun beurt, de baas zal worden, want ik sta aan de kant van de engelen. Ik wil een rechtschapen man zijn en wie gezag draagt, moet het ook uitoefenen.