Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 122

[p. 791]

Boekbesprekingen

Duffel revisited

De debuutbundel van Leo de Haes, Tussen wolk en wak (Antwerpen, W. Soethoudt, 1977) omvat vier afdelingen, die onderling nogal wat verschillen qua thematiek en stijl. Ze verdienen dan ook een afzonderlijke bespreking. De eerste gaat onder de titel ‘Duffel, passé en passerend’. Herinneringen aan een jeugd op het land: voorbij maar nog aanwezig in de verbeelding, aanwezig als wortels. De gedichten in deze afdeling vormen een soort landelijke stillevens, vrij statische taferelen, opgeroepen in een mengeling van nostalgie en kritische afstandelijkheid. Het is geen afrekening met het verleden, maar een plaatsbepaling. De tegenstrijdigheid in de beleving van de werkelijkheid en van zichzelf wordt niet opgeheven, maar bevestigd. Zij wordt overstegen door ze zichtbaar neer te leggen:

‘Duffel verlatend
de mest en de mist
verleg ik het leven
naar de bodemloze stad

lijf aan lijf
steen op steen
licht gevangen in lianen
van luidruchtigheid,
kom ik in deze straten
altijd weer opnieuw
weer op m'n stappen terug

aan mijn tong
kleeft zwarte aarde’ (18).

De dubbelzinnigheid tegenover het verleden (de tijd) en het onbeweeglijke in een kringloop van telkens weerkerende handelingen en patronen gevangen platteland (de ruimte), wordt soms verdiept tot de tegenstelling tussen gebondenheid aan de aarde, en ontstijging in het verlangen. Dat is b.v. heel knap gesymboliseerd in een gedicht over de kraai:

‘Kokhalzend
ontstijgt de kraai
keer op keer de zwaartekracht

een krassende vlek
ongedempt van dons
vliegend op de vleugels
van zwartgalligheid, een
Ikarus die leeft van karkassen’ (15).

De kracht van deze gedichten ligt vooral in de manier waarop De Haes heel vage, alleen met de fijnste gevoelszintuigen aan te voelen stemmingen in woorden kan laten bestaan, zonder ze definitief te doen stollen. In dat opzicht

[p. 792]

is hij in zijn beste gedichten verwant aan iemand als R. Kopland.

Ook in de liefdes- en afscheidsgedichten uit de tweede afdeling ‘De Madonna van de Droevige Figuur’, is dat zijn voornaamste troef. Toch zijn deze verzen zwakker, wellicht omdat ze de vaste grond voor objectivering missen, die in de eerste afdeling zo ruim voorhanden was, in het aanbod van het landschap, de natuur, de dagelijkse dingen.

In de derde afdeling, ‘Poëzie of geen poëzie, een week heeft zeven dagen’ beproeft De Haes een soort poëzie, die anderen vóór hem al beter hebben beoefend: de realistische, humoristisch geobserveerde anekdote, de pointe, het woordspel, soms met romantisch-ironiserende bijbedoelingen.

Beter is de laatste afdeling, ‘In het krijt van woorden woorden (waaronder studies in stilte met lichteffecten)’. De thema's uit de afdelingen 1 en 2, die in 3 anekdotisch werden omspeeld, worden hier geabstraheerd, in hun zuiverste, bijna geformaliseerde toestand uitgepuurd. De concrete werkelijkheid fungeert nog enkel als symbool; de gevoelsgeladen subjectiviteit, en daarmee het belijdende ik zijn helemaal verdwenen.

Dat resulteert in de uitbeelding van een reeks fundamentele spanningen, die elkaars afbeeldingen zijn: licht en donker, stilte en geluid, beweging en stilstand, heelheid en versplintering.

Het best zijn deze gedichten wanneer de herkenbare werkelijkheid onder de symboolbetekenis onverminderd zichtbaar blijven, bijv. in ‘De visser’ (65), ‘Gedicht’ (57), ‘De bliksem’ (60), of het heel goede ‘Winter in zicht’ (64):

‘het licht
verliest zijn bladeren

de aarde zwijgt

het vee staat windstil
te herkauwen

de gracht dekt zich toe
met een dikke vacht vernieling’.

Een bijzonder geslaagd debuut.

Hugo Brems

Polet & zoon

Denoo is weg van Polet. Als het hem niet zo best gaat wordt hij weer gelukkig, wanneer hij ‘als een deugddoende douche / een woord van sybren polet / onder het lijf’ loopt. Hij zal dan wel veel deugd beleefd hebben aan zijn eigen bundel, Een nerveuze alchemist (Gent, Yang, 1977).

Een titel die met zijn combinatie van twee taalregisters aan Polet doet denken, een motto aan Polet ontleend, Polet-achtige metaforen en zinsconstructies, woordkeuze, een gedicht opgedragen aan ‘S.P., Nederlands grootste dichter’ (17), een vers met de titel ‘De dichter Sybren Polet’, de deugddoende douche (52), en voor wie nog niet op de hoogte zou zijn, staat in een biografische nota achteraan dat ‘de ideale poëtologie al jaren op de markt is gegooid (die van Polet, maar ietwat over het hoofd gezien).’ Is het niet om van te blozen? Ja, het is om van te blozen.

Nu vind ik Polet ook wel een goed dichter, en vooral een dichter met een

[p. 793]

heel interessante, perspectieven openende poëtica, waarin spontane, ludieke creativiteit samengaat met kritische intelligentie, om teksten te maken die op bewustwording gericht zijn. Teksten die openingen maken, mogelijkheden aanbieden.

Maar de mate waarin J. Denoo zich in zijn eigen werk met dat van Polet identificeert, werkt, voor wie de gedichten van Polet kent, juist verstarrend. En daar is niemand mee gediend.

Daarom is het best deze bundel te beschouwen als dichtoefeningen. In die zin is hij trouwens heel goed. J. Denoo toont zich een heel talentrijk taalvirtuoos, vindingrijk en intelligent. Hij zal belangrijke poëzie schrijven in de mate dat hij zich van zijn model distantieert. De krachtlijnen van zijn poëtica moet hij daarvoor helemaal niet verloochenen. Maar Denoo moet weg van Polet.

Hugo Brems

Ach, wat zacht geliefkoos om een mild verdriet

Met die fraaie titel verscheen de tweede dichtbundel van Luuk Gruwez (Brugge, De bladen voor de poëzie, 1977-2). Een van de merkwaardigste, met zorg gecomponeerde gedichten daaruit, is de foto op de kaft: de dichter zit in een exotische rieten stoel, geheel in het zwart gekleed, met een poes op schoot, het hoofd omkranst door weelderige lokken. En daarnaast, tegen een witte achtergrond, aan de ene kant een sokkel met doodshoofd, aan de andere kant een mysterieus meisje met afgewend gelaat. De dichter aanwezig tussen absolute afwezigheden. Welsprekend en tegelijk ironisch tussen de romantische motieven van de onbereikbare, want enkel gedroomde liefde, en aan de andere kant de dood. Twee polen van vervulling. En daartussen de mens, die leeft van een onvervuldheid, die zich uit als melancholie, maar een melancholie, die gekoesterd wordt als ‘eine Erinnerung unsres hohen Ranges’, zoals het in een motto van Novalis heet. De romantiek in deze verzen gaat van het oproepen van een wazige, verfijnd lusteloze sfeer, tot het existentiële besef van onvolkomenheid, vergeefsheid, waarvoor alleen compensatie kan gezocht (maar niet gevonden) worden in de schoonheid: schoonheid als cultus van het gemis dat omgebogen is tot behagen. Concreet manifesteert die thematiek zich dikwijls als onmogelijkheid tot contact, die dan doet vluchten in ‘eigen troostvolle omhelzing’ (17), die toch ook niet meer is dan ‘wat hulpeloos behagen’:

‘want in de slaap slechts
vergeet men wat men wakend wist:
men weet de warmte van de slaap
warmer dan het wakker zijn,
men vergeet
hoe koud het wachten op wat warmte
wel is.’

Eén van de meest typische thematische en stilistische bewegingen in deze bundel is dan ook die van het op zichzelf terugplooien. Bijv.:

-	‘dat zelfs het woord verliefd naar vroegere woorden hunkert’ (9)
-	‘mijn dromen op mij te wachten liggen’ (11)
-	‘het overspelig gestreel

[p. 794]

van het lichaam met zichzelf’ (13)

Typisch daarvoor zijn ook de verzen die een erotische relatie van het ik met zichzelf bevatten, omdat de dichter daar niet ‘gekneusd’ wordt door een ‘handgemeen van de liefde’ (16). Immers, hij bevolkt zichzelf enkel met gedroomde wezens. In dezelfde lijn liggen verzen die lesbische relaties tekenen in een buitentijdelijk kader van schoonheid en wederzijdse spiegelende strelingen: metaforen voor het spiegelend narcisme binnen het ik.

De enige definitieve oplossing voor het romantisch onbehagen is de dood, dikwijls opgeroepen in de metonymische gestalte van de slaap: het opheffen van alle verantwoordelijkheid, van alle verlangen, het enige samenvallen met zichzelf:

‘soms,
als het mijn lichaam met één litteken te veel,
de kracht ontbreekt
nog langer zichzelf te dragen,
denk ik aan Hem.

er bestaat geen kuisere liefde
dan die met de Dood.’ (40)

Maar dan is er ten slotte nog de ironie, de zelfspot, die de eigen romantische clichés doorprikt, die afstand neemt en de realiteit toch weer als mogelijkheid incorporeert. En er is vooral de schoonheid van de taal, het onderling gestreel van woorden, met soms een bijna erotische intensiteit.

Een gedicht waarin die vormelijke bekoring harmonieert met de kern van het romantisch levensgevoel, is ‘Ick seg adieu’ (18):

‘Van afscheid naar afscheid op reis

en buiten adem na een lang vergeten,

heb ik van de wijsheid weinig geleerd

dan wat allengs alleen op reis geweten,

dat heimwee weemoed werd en weemoed wenen.

in kamer, landschap, stad, of wat men eens aanbad,

werd men daarom haast bevriend met de vrees,

in wat men eens aanbad en slechts vermoeid vergat

terwille van het enig weten waar nooit twijfel rees,

dat elk seizoen een feest van afscheid is.

en dat elk lichaam zijn seizoenen kent

die wij steeds hebben geweten en geleden

als een levendig en levenslag verleden.

want zoveel, zoveel raakten wij kwijt,

een oud portret, een jonger spijt.

elke tijd, een tijd van afscheid.’

Hugo Brems