Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 122

[p. 534]

Kroniek
Hugo Brems / En het zegt mama mama

Het is zover. Ze zijn er weer, de ‘ranke leden’ en de ‘melkwitte borsten’. Er wordt weer duchtig ‘naar jou gesmacht’. Er is ‘kolkende lava’ en er zijn ‘guitige ogen’. Alles is er. En dat wordt ons opgediend als ‘nieuwe bijdragen aan de poëtisering van ons dagelijks leven’, ‘het weer wààr willen maken van eenvoudige idealen’, kortom: ‘een zachte hand, die in één streling kommer en vreugde een nieuwe dimensie geeft: deze van het volle leven!’. Of, om met G. Kouwenaar te spreken:

‘nu komen er alras rozen en zomernachten
en borsten die nooit bezweet geraken
en steeds blank moeten zijn als albast’.

En, in hetzelfde gedicht, over zo'n poëzie die je als een mechaniekje moet opwinden, en die dan als vanzelf, bijna echt, de vertrouwde geluidjes voortbrengt:

‘Ziehier een gedicht met kleine handen
met benen en ogen en mamastem
de ogen kunnen klepperend dichtslaan
mama mama’.

Het ‘volle leven’ in een poppenbuikje.

Ik weet natuurlijk wel dat zo'n inleiding tot enkele recente dichtbundels erg onrechtvaardig is. Cynische distantie en ongenuanceerde veralgemening zijn kritisch heel effectief, maar niet helemaal fair tegenover poëzie. Aan de andere kant is het misschien best de wrevel, bij het lezen van zoveel fraais opgedaan, eerst kwijt te raken om daarna serener op de gedichten in te gaan.

Ik heb het over zes dichtbundels van en rond de jonge en actieve dichtersgroep ‘Dimensie’, geleid door Jan Biezen. Dimensie stelt zich tot doel de nieuwe romantiek te propageren, de gevoelens te herwaarderen, ‘de herontdekking van een waardevolle alledaagsheid met hen die je liefhebt en die je liefhebben.’ Mooi is dat. Vind ik ook. Maar zoiets zeggen is natuurlijk nog niet vanzelf poëzie. Met het ene oog naar de ontluikende bloemetjes en/of de vallende blaartjes, en met het andere diep in 't eigen hart kijken, is mooi: een spreuk op een prentkaart met zonsondergang. Maar het is

[p. 535]

evenmin poëzie als het zo aantrekkelijk collectief mystiekerig gezwijmel godsdienst is.

Zo is het wel genoeg gepreekt.

Van Jan Biezen verschenen De wereldreis naar jou (Gent, Snoeck-Ducaju en Zoon, 1976) en Ik herkende je in het Parsis-vuur (Gent, Yang Poëzie Reeks, 1976). Beide bundels zijn identiek gestructureerd. Zij omvatten elk drie afdelingen, telkens opgedragen aan een bekend dichter. In De wereldreis naar jou zijn dat Simon (Vestdijk), Gerrit (Achterberg) en Simon (Vinkenoog), die elk acht gedichten toegewezen krijgen. Ze hadden best allemaal voor Gerrit kunnen zijn. De overheersende thematiek van deze bundel is immers een echo van die van Achterberg: het zoeken naar een je dat onbereikbaar is; door de dood, door de eigen ontoereikendheid, door de gevoelsarme wereld, door de symbolische verabsolutering ervan tot het geluk, de andere dimensie. Zo wordt deze poëzie inderdaad een ‘wereldreis naar jou’, een zoeken en tasten, een rusteloos rondlopen op zoek naar geluk, liefde, geborgenheid. Daarbij sluit perfect het reismotief aan: de dichter als zwerver, die herkent en weer verliest en dan verdertrekt naar nieuwe schijngestalten van het je. Net zoals Achterberg ontdekt de dichter overal haar aanwezige afwezigheid:

‘jij bleef als een dode planeet
in mijn heelal rondwentelen.’ (15)

of:

‘Eén moment waren wij elkaar nabij,
sindsdien leek ik jouw brandmerk
te dragen op de getaande huid.’ (20)

Zo wisselen hier voortdurend momenten van wanhoop en geluk, herinnering aan vroegere harmonie en gevoel van innerlijke verstening elkaar af. Het leven is een reis naar en naast het geluk:

‘met mijzelf op tocht met jou
mijn fiktieve weduwe.’ (49)

De poëzie van Jan Biezen is zeker niet zo kitscherig als de inleiding van deze kroniek zou kunnen laten vermoeden. Er staan in deze bundel enkele mooie gedichten, zoals ‘Er is terreur in het begrijpen’ (27-28), en ‘Zeilend rond de Maagdeneilanden’ (50-51). Dat zijn ook de gedichten waarin de metaforiek het meest wordt ingehouden, waar de gevoelens vorm krijgen in eenvoudige beschrijvingen.

Dezelfde thematiek, motieven, gebreken en kwaliteiten zijn terug te vinden in Ik herkende je in het Parsus-vuur. Weer drie cycli, nu voor Willem (Roggeman), Jan (Arends) en Paul (Snoek). Hier wordt het obsederende

[p. 536]

je duidelijker in zijn verschillende betekenissen voorgesteld: als een aanwezigheid in, een andere zijde van het ik, als de dood, de vrouw, het verlangen naar volmaakte geborgenheid en harmonie:

‘Dit draag ik aan jou op,
jij dode zomer zonder graf,
jij niemand, jij vrouw,
van jou droom ik
deze feestdag lang.’ (6)

Die rusteloze pendeltocht, die gelaagde problematiek geven de poëzie van Jan Biezen een existentiële diepgang, die bij de meeste andere neoromantici ver te zoeken is. In dergelijke gedichten, waar weemoed en romantische onbehuisdheid uitgediept worden tot een confrontatie van ik, jij, de dood en het absolute, wordt het gezeur over de alom heersende ‘gevoelshongerwinter’ ruimschoots verstegen.

Overigens is deze bundel als geheel sterker dan de voorgaande; en dat heeft natuurlijk meer te maken met de verwoording dan met de thematiek. Het heeft, zo denk ik, vooral te maken met de aanwezigheid van een grotere dosis realisme, die ervoor zorgt dat de soms zweverige beeldspraak met minstens één voet op de grond blijft. Tegelijk is ook heel wat van de overbodig decoratieve beeldspraak vervallen.

Jan Biezen kan goede poëzie schrijven, en hij doet dat zodra hij vergeet dat hij eigenlijk op vleugelen van gevoel het zwerk moet doorklieven, en hij de dingen zelf uit zijn ervaringswereld met zijn gevoelens en verlangens laadt.

Bert Kooijman, ook bekend van zijn Claus-monografie, publiceerde bij Dimensie Elementaire gedichten. Jan Biezen schreef een voorwoord, met daarin een perfecte omschrijving van zijn eigen poëtisch streven: ‘De schreeuw naar de nog onbereikbare tegenpool of dat nu een vrouw, de stilte, de dood of de poëzie zelf is.’

De gedichten van Kooijman zijn qua taalgebruik veel geconcentreerder, krachtiger dan die van Biezen. Hij schrijft ook veel bewuster vanuit het taalmateriaal zelf, met heel wat aandacht voor klankassociaties, contrasten, parallellen enz. Zijn metaforiek is veel gebalder, zijn stijl elliptischer. Maar ondanks die reductie blijven heelwat beelden franje, geforceerd dichterlijke zegging.

Strofen zoals

‘Wanneer ik blink in de takken
van je gekonkel, tam als een lam,
krijgt het onheil jongen

[p. 537]

 

in mijn bloed.’ (34),

zijn toch helemaal overbodig.

Een Clausiaans beeldmateriaal is hier wat in de lucht komen hangen. Het wordt een schrijven dat ervan uitgaat dat poëzie met beelden opgesmukte, of in beelden verborgen uitdrukking van gevoelens is: een nogal smalle opvatting van poëzie.

Thematisch overheerst ook bij Kooijman een spanning tussen ik en jij, maar dan in hoofdzaak op het meer concrete vlak van de man-vrouw-verhouding. Daar wordt een ambivalentie opgeroepen tussen heimwee naar geborgenheid, overgave, en de keerzijde daarvan, zelfverlies:

‘Vandaag zal ik in jou
verdwalen zoals een boom
zijn wortels verliest.’ (7)

‘Afstand houdt ons samen gaaf’, heet - heel dubbelzinnig - een van de beste reeksen uit de bundel. En daarmee is het spanningsveld geresumeerd. Toegeven aan de verlangens naar contact, naar liefde, betekent ook die verlangens helemaal naar boven laten komen, betekent zich weerloos overleveren aan het romantisch besef van eenzaamheid en onvolledigheid:

‘Dan weet je: omdat ik
je liefde eet, ben ik je huisdier.’ (28)

Met Dany Hilven, Als een geur van perkament en kaarsen (Dimensie) zitten we helemaal in de zachte, verstilde, nevelige gevoelslyriek.

‘Je vlecht je woorden / als een nevel om je heen’ (14) staat hier in een van de gedichten. Dat is precies wat er in deze poëzie aan de gang is: vervaging, vervloeiing, lyrische drassigheid. In de trant van:

‘met stille stap
en licht geheven hoofd
nader ik het late licht
in sluimerende verten’. (29)

Veel woorden om over de stilte te spreken, terwijl men er dan maar beter het zwijgen toe zou doen. Overigens zijn hier alle ingrediënten aanwezig van wat in mijn ogen een verderfelijk soort gevoelscultus is: de gedachte dat de woorden niet meer zeggen wat er te zeggen is, en dan maar de inkeer om het onuitsprekelijke te beveiligen, het vervloeien in natuur en kosmos, afkeer van de banale werkelijkheid in naam van verloren paradijzen, de gedachte dat alles in alles aanwezig is, zodanig dat niets nog iets betekent. Kortom, een wat muffe ‘geur van perkament en kaarsen’. Nochtans is het niet die thematiek op zich, die afstoot. Het is de sfeer van gesmolten suiker (of kaarsvet?)’ meer nog het volstrekt spanningloze taal- en beeld-

[p. 538]

gebruik. De dichter schijnt ervan uit te gaan dat poëzie een soort wolk is, die alle contouren doet vervagen, een berg watte. Nochtans, zo zegt J. Biezen in zijn voorword: ‘Voor hem is het duidelijk! Dat wat je voelt, waaraan het gedicht herinnert ondanks de steeds duidelijker wordende rationele betekenis van woorden.’

Had ik het niet gedacht, dat het aan mij lag!

De twee resterende bundels, Pendelen tussen vlinder en mol, van Luk Vereecken, en Avondrood van Frans Cornelis, sluiten de reeks, en doen de deur dicht. Verzen zoals ‘ik heb mijn eenzaamheid / verdronken in de kuil / die de hartstocht boorde’ (Vereecken, 11), of ‘In uw ogen / speelt de zachte adem / die mijn leven streelt.’ (Cornelis, 19) zouden toch echt niet meer mogen kunnen.

Er staan in beide bundels heel mooie - zij het meestal even simplistische als mooie - gevoelens. Maar die zouden beter tot hun recht komen zonder het narrenpak van de versvorm. Want dat wordt het hier: een poëzie die een parodie lijkt van zichzelf en van de romantiek. Maar neen; ironie is er niet bij. Alles is zo echt en diep dat er geen lachje afkan, tenzij dan wellicht ergens ‘de stille glimlach van een kind’.

Ik zou op deze dichters nooit zo uitvoerig ingegaan zijn, was het niet dat zij zich zo uitdrukkelijk aandienen als vertegenwoordigers van een neoromantische heropleving. In de wederzijdse voorwoorden bij de bundels wordt daar aanhoudend de klemtoon op gelegd.

Het is mij meer te doen om het verschijnsel: dat zweverigheid voor poëzie moet doorgaan, dat een soort poëzie, die in feite nog niet doorgebroken is, al verstard schijnt in een jargon van nevels en wolken.

Jan Biezen mag dan al uitvaren tegen vroegere dichters, ‘alleswetende godde-vaders met hun blik steeds hemelwaarts gericht, de bovenwolkse rebellen van weleer die nog slechts laagdunkend neerwaarts kunnen kijken.’ Toch, wanneer ik opwaarts kijk, ontwaar ik tot mijn spijt dat deze nieuwe dichters niet verder gedaald zijn dan ‘binnenwolks’.