Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 120

[p. 522]

Kroniek
André Demedts / Nieuw verhalend proza

Walter Roland, Nicolaas op de Divan. Soethoudt, Antwerpen 1974.
Willy Lauwens, Het Kristal Bitterheid. Nijgh & Van Ditmar, 's-Gravenhage en Rotterdam 1974.
Alstein, De Opstand. De Clauwaert, Leuven 1975.

Naar aanleiding van het nieuwe verhalend proza van Roland, Lauwens en Alstein, lijkt het ons niet zonder belang enige beschouwingen te wijden aan ons taalgebruik in Vlaanderen. Geen beter middel daartoe dan bladen, tijdschriften en boeken van vijftig jaar geleden weer ter hand te nemen. Nog overtuigender als men uitgaven van vóór de eerste wereldoorlog eens wil herlezen. Dan blijkt dat wij er ver op vooruit gegaan zijn, maar ook dat wij ons door die vooruitgang een gladde doelmatigheid eigen maakten, die dreigt aan de stijl van de scheppende kunstenaar zijn persoonlijk karakter te ontnemen.

Meer en meer vervagen de grenzen tussen literatuur en journalistiek. Eigenlijk slaat dat zowel op de inhoud van sommige verhalen en reportages als op de manier van schrijven. Er is gaandeweg een tussengenre ontstaan, waar men twee richtingen tegelijk mee uitkan. Behoort het nog tot de literatuur of valt het erbuiten? Die ontwikkeling siert ongetwijfeld onze journalisten, waar zij onze romanciers en novellisten op hun hoede zou moeten stellen.

De grote meerderheid van de lezers besteden geen aandacht aan het verschijnsel en denken er niet aan de kranten en magazines waarin zulke teksten staan te bewaren, zoals hun ouders het wel gedaan hebben. Trouwens zijn zij ervan overtuigd dat de tijd van de schrijvers die blijvende invloed op het gedachtenleven uitoefenden, voorgoed voorbij is. Om die opvatting te staven kunnen zij de namen van talrijke Nobelprijswinnaars uit het jongste kwarteeuw opsommen, waarover vóór hun bekroning nooit iemand iets gehoord had en die nu al weer vergeten zijn, terwijl de reuzenfiguren uit de negentiende en het begin van de twintigste eeuw nog bestudeerd en geregeld aangehaald worden.

Omdat in die bedenkingen veel waarheid schuilt, zullen wij meer aandacht

[p. 523]

moeten besteden aan de persoonlijkheid van de auteurs. Zij waarborgt hun oorspronkelijkheid en is beslissend voor hun betekenis. Daarom vinden wij het verontrustend dat veel hedendaagse dichters en prozaschrijvers zó goed op elkaar gelijken dat hun werk, als het niet ondertekend was, niet te onderscheiden zou zijn. Het lijkt voortgebracht in een of ander uitstekend geleid produktiecentrum. Sommige handschriften worden ten andere door handige pennen, naar de smaak van de lezers, herschreven en aangepast. Het resultaat gelijkt niet op de naamloze epiek en lyriek uit de middeleeuwen, die door volkse concentratie, aanvulling en verfijning organisch gegroeid de vorm verkreeg waarin het tot ons kwam. Wat wij nu aangeboden krijgen verschilt weinig van een verzameling opstellen over een algemeen onderwerp, die door een bevoegd verbeteraar persklaar gemaakt werden.

De literatuurgeschiedenis leert dat traditionele en experimentele kunstenaars met conservatieve of progressieve levenshouding steeds naast elkaar bestaan hebben. Die tegenstellingen waren en zijn er ook nodig om nieuwe gedachten, stijlvormen en taalscheppingen ingang te doen vinden. Lang vóór Hegel zijn wijsbegeerte op die vaststelling grondvestte, hebben de verstandige mensen dat geweten. Maar de ondervinding toont meteen aan dat slechts die kunstenaars leesbaar bleven wier persoonlijkheid in en door hun werk herkenbaar blijft. Hoe zij ook gezind waren, uit welke periode zij ook stammen, zij schenken het gevoel dat zij alle tijden zullen overleven. Woorden zijn als zaadjes op de wind. Er schiet niets van over als zij niet in de aarde, in het leven kunnen ontkiemen en wortelen. Met een enkel voorbeeld toegelicht: Petrusken's Einde van Toussaint van Boelaere zegt ons nog bitter weinig, maar Het Recht van den Sterkste van Buysse en Langs de Wegen van Streuvels ontroeren ons nog altijd. Laatstgenoemden schiepen kunst uit waarheid, Toussaint uit woorden.

Van dat standpunt uit benaderen wij de onlangs verschenen verhalen Nicolaas op de Divan van Walter Roland (^o1922), Het Kristal Bitterheid van Willy Lauwens (^o1929) en De Opstand van Alstein (^o1947).

In minder dan tien jaar heeft Roland met een tiental boeken naam gemaakt. Zijn ervaringen tijdens en onmiddellijk na de tweede wereldoorlog hebben hem veel schrijfstof opgeleverd. Wat wij van hem lazen, was gesteld in een directe en onversierde stijl, eerst het leven en daarna de verwoording, naar de trant van Walschap en de normen van de Nieuwe Zakelijkheid en Forum.

Heeft hij op een bepaald ogenblik in die uitdrukkingswijze een gevaar voor eentonigheid vermoed? In ieder geval werd Nicolaas op de Divan in een heel andere toonaard geschreven. Strevend naar hernieuwing, kon Roland het met een verdere uitdieping van zijn onderwerpen en scherper omlijning

[p. 524]

van zijn karakters beproeven Hij heeft het evenwel in een lyrische vervaging van zijn thematiek en daarbij aansluitend in het oproepen van een wazige sfeer en stemmingen gezocht. De uitkomst is een soort meditatie-literatuur, afgewisseld met didactische beschouwingen over het hoe, waarom en waartoe van de schrijfakt in het algemeen.

De ondertitel van het verhaal, eigenlijk een lange novelle van tachtig bladzijden, luidt ‘alternatieve gids voor Tarragona’. Dat komt uit, als men de bijstelling met een beetje goede wil interpreteert. Een zekere Nicolaas schrijft aan een naamgenoot in Antwerpen, misschien is die persoon slechts een afsplitsing van degene die schrijft, enkele brieven over zijn verblijf in die Catalaanse stad aan de Middellandse Zee. Hij heeft er een paar mensen ontmoet die op hem indruk gemaakt hebben, o.a. Nicole, die mogelijk het vrouwelijk element in zijn wezen belichaamt, en verder sommige bezienswaardigheden bezocht, die tot zijn artistieke, filosofische en godsdienstige beschouwingen aanleiding gegeven hebben.

Enkele citaten mogen Rolands denkwereld toch min of meer doen kennen: ‘Als hij (de auteur) schrijft, creëert hij taalvormen en wie zijn woorden leest brengt op zijn beurt nieuwe gedachten voort. Een denkproces wordt erdoor op gang gebracht en het houdt nooit meer op als een voldoende aantal mensen erbij betrokken zijn.’ (8) - ‘Ik schrijf om me zelf en de anderen van mijn gelijk te overtuigen.’ (l5) - ‘Vaak heb ik de indruk dat mensen elkaars vijanden zijn.’ (24) - ‘Kunstenaars zijn parasieten als ze niet rechtstreeks de bewustwording in de hand werken.’ (50) - ‘Is iets mooi als het wezenlijke van onze natuur erdoor beroerd wordt? Kan daarom iets afschuwelijks mooi zijn?’ (57)

Aansluitend bij die laatste aanhaling toch een vraag: is het niet beter in de epische letterkunde gebeurtenissen te verhalen en mensen uit te beelden, dan te beginnen mijmeren en filosoferen? Maar goedschiks geven wij toe dat deze alternatieve gids als een lyrische overweging gelezen kan worden, als een prozagedicht dat in de beschrijving van een benedictijnenabdij en de gevoelens en bedenkingen die zij opwekt zijn hoogtepunt bereikt. Voortaan zullen wij Rolands werk bij twee ver uiteenlopende strekkingen mogen indelen, maar nog liever zou het ons zijn als die dubbelheid tot een synthetische eenheid ineen kon groeien. De vele gestalten die Pirandello in iedere mens waargenomen heeft, tonen naar buiten toch maar één en hetzelfde gezicht.

Willy Lauwens peilt veel minder naar de verschillende grondlagen van zijn persoonlijkheid; hij tracht zich met vaste, duidelijk van andere schrijvers te onderscheiden trekken te doen kennen. Zijn verhalenbundel Het Kristal Bitterheid bevestigt zijn talent. Wat ons gelukkig treft in zijn werk, is niet

[p. 525]

de gladde aangeleerde stijl waarover wij het hiervoren hadden. Veeleer zoekt Lauwens, enigszins opzettelijk zelfs, het woord, de wending en beeldende uitdrukking die nieuw klinken en opbotsen tegen de kabbeling van de gestroomlijnde volzin. Hoewel er enige beïnvloeding door Louis-Paul Boon en in enkele opzichten zelfs door Felix Timmermans mogelijk schijnt, beoogt hij vooral zijn eigenheid te doen uitkomen.

In de grond is Lauwens zoals Boon en verder achteruit zoals Stijns, de jonge Buysse en Vermeersch een naturalist met proletarische sympathieën, voor wie het bestaan louter door stoffelijke oorzaken bepaald geen geestelijke uitzichten biedt. Onvermijdelijk beperkt die wereldbeschouwing de levensvisie van zijn personages. Voor wie aan God als schepper en rechter, verlosser en bestemming van iedere mens kan of wil geloven, is onze existentie op aarde iets anders en veel meer dan een opeenvolging van goede of kwade dagen en jaren. Als de mens zich voor zijn tijdelijk en eeuwig geluk verantwoordelijk voelt, wordt zijn bestaan de vervulling van een opdracht en tegelijk een enig avontuur waar alles van afhangt. Het besef of het vermoeden van die ontzaglijke betekenis voor elk in het bijzonder, heeft aan de blijvende wereldliteratuur, ook waar het godsdienstige niet benadrukt wordt, haar tragisch karakter geschonken.

Dat accent van een onverhelpbare metafysische onrust zal men bij Lauwens niet horen. Dit gezegd om zijn kunst te karakteriseren, niet om te beweren dat zij om zo'n gemis minder waard is. Bij hem valt ons zijn in de wereld in een hoeveelheid tijdsdeeltjes uiteen, en zo sterk is die atomische beschouwingsgewoonte bij hem, dat zijn kortste verhalen de mooiste zijn. Wij denken hierbij aan Zomernacht, een schets die amper acht bladzijden beslaat, over de redding van een meisje dat in een ledige silo gevallen is. Als het eindelijk uit die put gehesen wordt, blijkt het touw dat rond zijn middel moest spannen naar omhoog geschoven te zijn tot rond zijn hals, en komt het gewurgd naar boven.

Langere stukken als De Verrekijker en Het Kristal Bitterheid zijn kronieken van gebeurtenissen die niet van een eenheid scheppende idee uit gegroepeerd werden. Zij winnen er wel door aan frisse spontaneïteit. Lauwens is een verteller van anekdoten, die toevallig bijeen horen en op een schilderachtige, weleens schokkende manier, beurtelings brutaal en teder, naïef en poëtisch in de verf gezet zijn. Om het proletarisch karakter te versterken zorgen de schuttingwoorden, die nochtans niet in alle verhalen voorkomen en in het milieu waarover gehandeld wordt natuurlijk schijnen, en de maatschappijkritische strekking die een gemeengoed van bijna alle naturalisten uitmaakt. Blijkbaar is het kinderlijke en dichterlijke element niet minder echt, ofschoon het weleens onjuist geformuleerd wordt. Zo waar

[p. 526]

hij schrijft: ‘Een gemuilkorfd bruin paard stond te grazen’, (45) wat uiteraard niet kan.

Wel mooi zijn andere voorbeelden: ‘Ik moest hem (zijn zoontje) meerdere malen waarschuwen omdat hij aan de snuit van de honden wou neuzenneuzen.’ (54) - ‘Het land lag open voor de wintervruchten. Zijn rug was koud. In de verte wapperde de rook uit de vijf schoorstenen van de electrische centrale. Het gras was gemaaid. De brandnetels leken vrienden. Hij stak een grashalm in zijn mond. Eenden waggelden door het gras. Mussen stoeiden in de boompjes achter een heg en zwegen toen hij passeerde. Koeien loeiden. Alles was menselijk gepland’ (45) en ‘Door het beregend raam keek mijn verdriet naar buiten.’ (141)

Lauwens is later dan zijn leeftijdsgenoten Claus en Ruyslinck, ook in 1929 geboren, tot de literatuur gekomen en alsnog kan omvang en waarde van zijn werk niet bij het hunne vergeleken worden. Hij bezit evenwel een eigen stem, en wat hij geschreven heeft wekt vertrouwen in zijn begaafdheid en zelfkritiek, twee eigenschappen die voor de toekomst van een kunstenaar beslissend zijn.

Van Marc Van Alstein verschenen reeds enkele verzenbundels, de novelle Axel Chanis en nu onder zijn bekorte naam Alstein De Opstand. In dat jongste werk neemt hij zijn lezers mee naar het Jeruzalem van de tweede eeuw voor Christus, op dat ogenblik onderworpen aan Antiochus Epiphanes, die ons uit de bijbel bekend werd. Hij was een overtuigd voorstander van het hellenisme, althans zo ver het niet met zijn autoritaire gezagsopvatting in botsing kwam, en verlangde de uitroeiing van de Joodse theocratische staat en godsdienst, om Palestina weerlozer onder zijn macht te houden. Alstein heeft een episode uit de strijd die daarom gevoerd werd, tot onderwerp van zijn roman gekozen en zijn relaas geconcentreerd rond de figuur van een Joodse filosoof die hij de naam Cero meegegeven heeft.

Die Cero heeft als jongeling een zwervend bestaan geleid en ten slotte in de havenstad Tyrus een beschermer gevonden. Na diens dood wil hij naar Alexandrië, om zijn leven aan de wijsbegeerte en literatuur te wijden, maar hij blijft onderweg in Jeruzalem haperen. Dit inleidende gedeelte van de roman is te lang, omdat het voor de verdere ontwikkeling van de gebeurtenissen geen belang oplevert. In Jeruzalem staan de orthodoxe Joden rond hun hogepriester Onias geschaard, om hun geloof met de daarmee verbonden staatsinstellingen te vrijwaren. Him vijanden zijn de hellenisten, voor wie alleen de mens maat van alle dingen, belang heeft en wensen dat de godsdienst zou verdwijnen. De hevigsten bewijzen zelfs dat zij daartoe bereid zijn dwang en geweld te gebruiken.

Eén van hun leiders is Jason, een jongere broer van de hogepriester, ook

[p. 527]

priester hij zelf, maar een huichelaar zonder scrupules, die voor niets terug zal deinzen om de macht te veroveren, te meer omdat hij weet dat Antiochus Epiphanes achter hem staat. Cero tracht te vergeefs zijn democratische opvattingen door de hellenisten te doen aanvaarden en zal vallen onder sluipmoordenaarshand. Intussen heeft Jason zijn broer verbannen en zich tot hogepriester doen uitroepen, een waardigheid en gezag waaraan hij zich met niets-ontziende wreedheid zal vastklampen.

In een korte epiloog vat Alstein het verder verloop van die verwarde tijd uit de Joodse geschiedenis samen. Antiochus Epiphanes moet zich aan het opdringende Rome onderwerpen, maar slechts nadat hij Jeruzalem gestraft en verwoest heeft, omdat het zogezegd met Jason heulde toen hij in diens plaats een zekere Menelaus tot hogepriester benoemde. Jason vluchtte naar Egypte en Menelaus bleef zijn functie waarnemen tot onder Juda de Makabeeër een Joodse opstand uitbrak, die het land voor korte tijd van vreemde overheersing bevrijdde.

De structuurfout in verband met de overbodige inleidende hoofdstukken daar gelaten, is De Opstand van Alstein een merkwaardig romandebuut, dat blijkbaar op een degelijke voorstudie steunt en door zijn beschrijving van karakters en verhoudingen van mensenkennis blijk geeft. Bijna onvermijdelijk heeft de auteur zich ertoe laten verleiden in zijn tweeduizend jaar oude geschiedenis veel van onze tijd te projecteren, maar gelukkig met de objectiverende wijsheid die vervelende opzettelijkheid verhindert. Zo zegt hij onder meer: ‘Een volk gelooft wat hem opgelegd wordt en legt men niets op, het gelooft ook niet.’ (39). Tussen het hellenisme en een ongodsdienstig humanisme ziet Alstein een treffende gelijkenis, en te onthouden waard is meteen zijn opmerking over de onverdraagzaamheid. Waar een bevolkingsgroep vernederd en verontrecht wordt, krijgt zij uit die verdrukking de kracht tot verzet en voortbestaan. Omdat het er Alstein niet om te doen is geweest bij een bepaalde kritiek en haar publiek naar succes te hengelen, wel om eerlijk zich zelf te zijn, vertrouwen wij in zijn toekomst.