Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 120

[p. 374]

Kroniek
Hugo Brems / De abstracte lyriek van Dirk Christiaens

In Damascus (Uitg. Orion, Serie Noorderlicht, 1972) bundelt Dirk Christiaens 50 gedichten uit de periode 1965-1970. Het is een zeer goede bundel, overigens representatief voor het moeilijke maar taalvirtuoze en ambachtelijk buitengewoon knappe dichtwerk van Christiaens.

Die kwalificaties willen niet zeggen dat er in deze poëzie geen bezieling of emotie zouden zitten, wel dat die subjectieve en concrete aspecten hier helemaal zijn opgenomen en verwerkt in een taalconstructie die ze van hun directe verwijzingsband naar de concrete en subjectieve aanleiding vervreemdt. Zoals Van Ostaijen streeft Christiaens ‘bij alle subjectivisme der ervaring naar het uitschakelen van het persoonlijke pathos’ (Wies Moens en ik). Ook hij schijnt boven ‘de humane betrachtingen met hun al te lokale data’ het gedicht te verkiezen ‘als een schone keramiek’ (ibid.).

De verwantschap met de poëzieopvattingen van Van Ostaijen is hier inderdaad opvallend. Zijn gedichten zijn meestal gebouwd op de herhaling, variatie en contrastwerking van klank- en zinspatronen, met de interactie tussen beide. Alleen heeft Christiaens daar nog, als bijkomende, complicerende factor, het associatieve beeldgebruik van de vijftigers in betrokken. Zo wordt het gedicht een dicht geknoopt netwerkt, een vernuftige constructie van in elkaar hakende, naar elkaar verwijzende bouwelementen. Een zeer geconcentreerde poëzie, die haar oorsprong verbergt onder een streng, taalassociatief hermetisme. De soms nog als zeer warme, vleselijk en emotioneel herkenbare impulsen worden hier door het construerend, abstraherend vermogen van de dichter a.h.w. versteend en gepolijst. Bijv. in een zeer geslaagd gedicht als ‘Het verbrande kind’, waar de structuur van de asse de intensiteit van het vuur verraadt:

‘Iemand schreef dit voor iemand neer
In het verbrande water van het meer.
Het verbrande kind en hij
Voelden het bloed even ver.

Het bloed van de bloem

[p. 375]

 

Het bloed van de ster

 

Bebloedde hen evenzeer.

 

 

 

Het oog van een roos in de sneeuw

 

Werd het spoor van deze eeuw.’ (11)

Typisch voor deze stijl is ook de overvloed aan elliptische constructies, waar het vers een schakeling wordt van substantieven, geschikt volgens principes van beeld- of klank(dis)harmonie. Wat in de zin niet essentieel betekenisdragend is, wordt weggelaten, en wat in het gewone en minder maniëristisch bearbeide taalgebruik franje is, komt op de voorgrond, neemt een eigenzinnige en dubbelzinnige syntactische taak op zich. Soms tot in het extreme, zelfgenoegzame spel:

‘Krijten in de krijtrotsen de vogels
Over de krijtsporen der doden,
Het licht van de verste ster
Ligt in het sterven.’ (25)

Dergelijke spelletjes overschrijden wel eens de grens van het expressief functionele, maken van de poëzie een kruiswoordraadsel of doen haar verzanden in steriel estheticisme. Dat ervaart de lezer vooral wanneer hij zo een hele bundel na elkaar leest. Christiaens beweegt zich gevaarlijk dicht bij de grens van rederijkerij, en zijn obsessionele aandacht voor klankecho's ligt wel eens aan de rand van een zo gewraakt euvel als rijmdwang.

Als het taalspel dan toch autonoom wil worden, dan liever in pretentieloze escapades als ‘Kinderland’ (14), ‘Kinderlied’ (15) of ‘Carmina’ (16). Niet anders vond ook Van Ostaijen een uitlaatklep voor zijn woord- en ritme- overschot in gedichten als ‘Boere-charleston’, ‘Zeer kleine speeldoos’ e.a. Maar wanneer hij zijn materiaal in de hand heeft, schrijft Dirk Christiaens werkelijk uitstekende poëzie, die dan niet in de eerste plaats een exhibitie is van zijn talent, maar die het bestaan onthult. Bijv. in gedichten als ‘Sprookje’ (44), ‘Plein’ (45), ‘Geboren’ (54), ‘Het oog’ (27), of ‘De zilveren herberg’ (36), volgens mij het beste gedicht uit de verzameling:

‘Overgeleverd aan de overlevering
In het minst misbaar
Misbaar om de mens
In de herberg van de wereld

En zijn verzilverde stal
Met zijn slijm

[p. 376]

 

Uit dit gedoemd domein

 

Verwacht hij de nanacht

 

 

 

In de gloed van hoeven

 

De donderende hoeven

 

 

 

Uit het dal.’

Er is nog een ander aspect aan dit dichterschap. Christiaens heeft een uitgesproken voorkeur voor het parafraseren, het poëtisch reproduceren van schilderijen, plastische kunstwerken in het algemeen. Hij is er dikwijls op zijn best. Een verklaring daarvoor kan misschien gezocht worden in de analoge opstelling tegenover het materiaal. Zoals de schilder op zich betekenisloze gegevens gebruikt als lijn, kleur, vlak, om er een wereld van betekenissen mee te scheppen, zo wil de dichter zijn taal in de eerste plaats doen spreken uit de manier waarop hij ze tot een geheel, een beeld, een ‘Gestalt’ heeft bewerkt. Meer dan uit wat de woorden aan overgeleverde betekenissen met zich meebrengen. Het is het utopische streven van de experimentele dichters, die met ‘nieuwe griffels en schone leien’ wilden beginnen. Dirk Christaens verbindt in zijn werk de traditie van Van Ostaijen met die van de vijftigers.

Het is er hem in deze ‘beeldgedichten’ helemaal niet om te doen de schilderijen of kunstwerken visueel te suggereren. Hij wil, door de taal op een analoog constructieve manier te gebruiken, in die taal een tegenhanger scheppen van de betekenis van zijn inspiratiebron. Daarbij maakt hij dan dikwijls gebruik van voor de toeschouwer zelfs perifere elementen uit het werk, maar die door manipulatie in de taal suggestief geladen worden.

Zo schreef hij in 1969 Tuin van huid, ‘Verzen om Jeroen Bosch te eren’, zo staan er in deze bundel verzen naar collages van Charline Mahy, naar Van Gogh, naar P. Brueghel, J. Bosch, en het zeer goede ‘Moeder van Moore’ (60), te vergelijken met het bekende gedicht ‘Moore’ van Lucebert.

Zo ook publiceerde hij onlangs de bundel Niemandsland, zestien gedichten bij collages van Charline Mahy, met de bijhorende reprodukties uitgegeven bij Colibrant te Deurle. Zowel wat de collages als wat de gedichten betreft een fascinerende bundel. Wat de auteur schreef als inleiding in de catalogus van haar tentoonstelling te Brussel (1970), geldt ook voor zijn poëzie: ‘Le rêve ne fait ici que prolonger la réalité. Cet amalgame forme un réalisme magique, se révélant toujours comme un défi à la mort, à l'angoisse, à la tristesse, au mensonge, au malheur des hommes.’

Kan men van poëzie meer verwachten?