Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 120

[p. 136]

Kroniek
Hugo Brems / De dichteres en haar worgengel

Tegelijkertijd verschenen van de dichteres Ida Gerhardt de nieuwe bundel Vijf vuurstenen en van haar vriendin, huisgenote en medevertaalster van de psalmen, M.H. van der Zeyde: De hand van de dichter. Over Ida Gerhardt, beide te Amsterdam, bij Athenaeum-Polak & Van Gennep.

Aan een studie over Ida Gerhardt, zonder twijfel een belangrijke dichteres, was nood. Aan een studie, niet aan een hagiografie.

Als insider en vertrouwelinge van de dichteres overloopt Marie van der Zeyde het leven van Ida Gerhardt, met telkens overstapjes naar het werk. Zij wil aantonen hoe de ontwikkeling van dit dichterschap ‘op alle manieren vervlochten is met levensgeschiedenis en karakter.’ (101). Dat is een opzet waarin zij voortreffelijk slaagt. Jeugd, studietijd, leraarschap en steeds toenemend isolement, zij worden goed geëvoceerd en geïnterpreteerd in de context van een dichterschap dat met de jaren harder en ontgoochelder wordt.

Maar die niet te betwijfelen verdienste zit verborgen onder een irriterende toon van bewondering, die niet alleen kritiekloos is ten aanzien van de dichteres en vriendin, maar bovendien agressief tegenover de lezer, het publiek, ook ‘profanum vulgus’.

Tientallen keren wordt ons verzekerd op welke eenzame hoogte zij wel staat en hoe onwaardig en klein wij wel zijn. Het begint al op blz. 9, waar de biografe vertelt hoe zij tot de ‘schokkende ontdekking’ kwam, te zitten tegenover ‘een dichter laten wij zeggen van de rang van Marsman, over wie wij juist met veel bewondering hadden gesproken’. Van die schok is ze blijkbaar nog niet bekomen. Getuige daarvan de voortdurende, bijna gênante bewondering voor ‘degenen die niet tot de doorsnee behoren - daaronder de kunstenaars!’ (41). En onder die ‘kunstenaars!’ dan Ida, een dichteres van een formaat waarvoor in Holland alles ‘te klein van afmetingen’ is (81). Een groot kunstenaar lijkt mij beter gediend door een kritische analyse van het werk dan door het wierookvat en door minachtende uitlatingen over haar omgeving, als bijv. Kampen, haar eerste standplaats als classica: ‘Maar dan Kampen! Cultuurlozer milieu liet zich moeilijk denken.’ (17)

[p. 137]

Zo ontstaat het beeld van een dichteres die alleen kan benaderd worden door namen als Boutens, Leopold, A. Roland Holst, W.B. Yeats, maar die te volmaakt is voor de gewone sterveling, en die dan ook niets dan miskenning oogst (in de vorm dan wel van de Van der Hoogt-prijs, de Marianne Philipsprijs, de Martinus Nijhoffprijs, de Culturele Prijs van de Gemeente Arnhem en driemaal de Poëzieprijs van de stad Amsterdam). De cultus van het miskende genie wordt hier tegen alle logica in door een geleerde vrouw van rijpe leeftijd opgevoerd. Een aantal gemeenplaatsen over poëzie vallen bij zoveel fraais niet eens op.

Gelukkig zijn er ook bladzijden in dit opstel die inderdaad verhelderend zijn, bijv. over de complexe verhouding van de dichteres tot haar moeder, haar intens leven met de cultuur en de poëzie van het klassieke Griekenland, of over afzonderlijke gedichten, die, in hun biografische context geplaatst, een dimensie bijkrijgen.

Dat de dichteres Ida Gerhardt door deze vriendenhand niet ten enen male gewurgd is, bewijst haar niveau. Zij komt met haar nieuwe bundel, Vijf vuurstenen, zo goed als heelhuids uit de handen van haar biografe vandaan. Hoogstens wat minder overtuigend in haar verzen over miskenning en eenzaamheid en haar ondergangsprofetieën over Holland.

De bundel bevat vier afdelingen. In de eerste, ‘Autochtoon’, staan hoofdzakelijk verzen, die de thematiek van afrekening met jeugd en tegenkantingen, met de kleinheid van Holland vertolken. Zij ziet haar dichterschap ontvonkt uit de vijf vuurstenen van

‘een harde jeugd, die ziel en ribben treft,
een sterk talent, in eenzaamheid beseft:
aanstoot blijft het voor vrienden en verwant.
Het ongeëerd zijn in uw eigen land.
Dat zich de minste boven u verheft.’ (9)

Gelukkig is dit gedicht, zó afgeschreven uit het boekje van Van der Zeyde, één van de zwakste uit de bundel. Het gaat er wel op lijken dat Ida Gerhardt niet alleen ondanks haar vriendin, maar ook ondanks zichzelf een belangrijke dichteres is.

Dat ze dat is, bewijst ze in gedichten waar zeurend zelfbeklag achterwege blijft en plaats maakt voor een mythische herschepping van de toevalligheden van het bestaan. Daarin ligt het verschil tussen de dichteres en haar biografe. De laatste klaagt altijd over eenzaamheid en onbegrip, de eerste herschept ze tot poëzie. In beiden manifesteert zich een neiging om de dage-

[p. 138]

lijkse, inderdaad soms banale en door sleur en middelmaat onvruchtbare werkelijkheid te ontvluchten. Maar in de beste gedichten van Ida Gerhardt voert die vlucht niet naar een verzuurde cultus van geestesgrootheid, maar naar de schepping van een mythisch getinte poëzie, waarin iedereen zijn verlangens en frustraties kan weerspiegeld zien.

Het sterkst is zij wanneer een anekdote, een schijnbaar onbenullige gebeurtenis, een toevallige plaats of landschap herschapen worden tot een ondoorgrondelijk beeld van het menselijke lot. Zo bijv. in het gedicht ‘Melancholia’, dat begint met de prachtige (vraag niet waarom) versregel:

‘Gaan vissen tussen Rossum en Hurwenen’.

Het gebeurt dikwijls, en inderdaad zijn er weinig dichters die dat opbrengen, dat een als het ware gewone mededeling, een vaststelling, met onverklaarbaar donkere dreiging of een tegenspraak van gevoelens geladen wordt. Meestal bereikt in een dergelijk vers een gedicht zijn climax en wordt de eenduidigheid van de uitgedrukte gevoelens er opengebroken in een veel levensechter complexiteit.

De sfeer van deze gedichten is hard, zowel in woord- en beeldgebruik als in thematiek en vorm. Er is voortdurend sprake van ‘steen’, ‘ploegschaar’, ‘koude’, ‘fossiel’, ‘weerhaak’, ‘zwaard’, enz. Zij komen voort uit een zelfopgelegde tucht en een wil om de eigen lotsbestemming in handen te nemen, maar kunnen niet het dieperliggend verlangen naar verglijding, rust en ten slotte zelfverlies verdoezelen. De contrasterende betekenissfeer van natuur, muziek en vooral water geeft dat verlangen symbolisch weer. Men vergelijke slechts met de agressief-harde voluntaristische gedichten een vers als ‘Het aards geluk’:

‘Het toegangspad, tussen de meidoornhagen.
Een kwikstaart komt naar onze namen vragen.

De diepe tuin, vol groen geheimenis,
waar in het hart een rozendoolhof is.

Het vriendenhuis, benedendijks gebed.
Men speelt er zondagsavonds strijkkwartet.’ (16)

Daarbij sluit overigens de afdeling ‘Voorjaar’ aan, met zijn veel speelsere, optimistischer gedichten, die ook naar de vorm minder geconcentreerd zijn.

De afdeling ‘Ballingschap tot het vers’ handelt in hoofdzaak over de alweer

[p. 139]

als ‘ballingschap’ gecultiveerde werkvakanties in Ierland. Deze verzen zijn weer sterk mythisch, tot in de wijze waarop de natuur beschreven wordt:

‘Een vis met incarnaten voorhoofdsband,
met aan de vinnen incarnaat een teken,
zwom tot de donkere meerpaal waar ik stond,
sprong naar mij op en was in zwart ontweken.
Aan u dacht ik; aan wat is omgebracht.’ (46)

In deze gedichten blijkt ook de diepere betekenis van de ballingschap, die bij Van der Zeyde a.h.w. wordt herleid tot het protest van een ‘miskende grootheid’, maar die hier uiting blijkt van een vrijwillig gekozen discipline, een concentratie op het leven en de taal, ontdaan van de toevalligheden van elke dag:

‘Arktisch welhaast de tucht

waarvan geen wereld weet:
ballingschap tot het vers.’ (55)

Zijn de gedichten uit die drie afdelingen nog zeer ongelijk van waarde, indrukwekkend als geheel is het lange gedicht ‘Een herfstavond’, waarmee de bundel besluit. In het beeld van een oude ram, ‘stamvader van de kudde’, schrijft de dichteres haar diepste noden en verlangens uit: haar trotse afkeer van middelmaat, maar ook haar ellende en zwakheid, haar angst. Het gaat over een ram, die zij tekent van de geboorte, over zijn groeiende kracht, tot zijn verstoting uit de kudde. Dan kocht zij het dier om het een waardig einde te bezorgen:

‘... dat de onttroonde,
de banneling met de ogen
van gouddoorschenen barnsteen,
met waardigheid zou dragen
herfsttij en barre winter,
zijn weg zou gaan ten einde,
voltooiend onaantastbaar
de ingeschapen kringloop.’ (65)

Zo ook wil de dichteres haar ‘eigen dood sterven’.

In het verhalend gedicht identificeert zij zich wel en niet met deze ontzag

[p. 140]

en deernis wekkende ram. Door die mengeling van inleving en afstandelijkheid, maar vooral ook door de vorm, waarin geen woord misplaatst is of uit de toon valt, krijgen deze verzen een buitengewone kracht. Bijv. in de vooruitwijzende aanhef, die behoort tot het allerbeste uit deze goede bundel:

‘Stamvader van de kudde,
in eenzaamheid gehulde,
ik hoor hier van het vastland
somtijds de sombere noodhoorn
van uw geronnen roepen,
als ander weer op til is
of regen zich laat wachten,
en weet u aan de rotswand
wegstarende landinwaarts,
balling op het schiereiland.
En twijfel overvalt mij
of ik u waarlijk vrijkocht.’ (61)