Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 119

[p. 783]

Kroniek
Marcel Janssens / Een enquête over de malaise onder Vlaamse schrijvers

Uit een werkgroep van licentiestudenten in de Germaanse Filologie aan de Université Catholique de Louvain is een sociologische enquête naar de positie van de Vlaamse schrijver gegroeid. Sonja Vanderlinden, die samen met Prof. R. Henrard het onderzoek leidde, publiceerde er de resultaten van, onder de titel De malaise in de letterkundige wereld. Sociologische enquête naar de positie van de Vlaamse schrijver. (Louvain, Bibliothèque de l'Université; Leiden, E.J. Brill, 1974, 116 blz.). Men voelt wel dat er een malaise is in de literaire sector, inzonderheid wat betreft de uitgeversproblematiek en de communicatie auteur-lezer, en men spreekt er veel over bij ons en elders. S. Vanderlinden trachtte vaster greep te krijgen op de aspecten en oorzaken van de malaise met behulp van een enquête, die ons gekwantificeerde gegevens ter hand moet stellen om zo iets kwalitatiefs en vaags als ‘malaise’ objectiever te omschrijven. Haar enquête kende een bemoedigens responsiesucces: 432 bruikbare antwoorden op een totaal van 885 auteurs (48,8%) kwamen binnen. Men kijkt een beetje verrast op bij dat hoge aantal auteurs in Vlaanderen (995!) op het ogenblik dat de vragenlijsten werden rondgestuurd (december 1971). De auteurslijst werd bezorgd door de administratie van het Ministerie voor Nederlandse Cultuur (blz. 15). Anderzijds vermeldt de studie, dat de VVL in 1973 maar 346 leden telde (blz. 81). Er hebben dus meer Vlaamse schrijvers op ‘bruikbare’ wijze aan deze enquête meegewerkt dan er lid zijn van de VVL.

De auteur heeft er angstvallig over gewaakt de antwoorden globaal te behandelen (zie blz. 102). Dat was een geruststellende troef t.o.v. haar 432 bruikbare medewerkers. Toch zou de lezer wat meer willen vernemen over hun identiteit. Zuiver kwantitatief gezien zal het onderzochte staal wel statistisch representatief zijn naar geslacht, leeftijd en woonplaats t.o.v. de globale adressenlijst van het Ministerie, zoals S. Vanderlinden bij het begin met tabellen becijfert (blz. 21-22). Verder blijkt het staal van 432 schrijvers op zichzelf adequaat genoeg te zijn om er een ‘röntgenfoto’ van de hedendaagse Vlaamse schrijver mee samen te stellen. Achteraf gezien blijkt het allemaal nogal mee te vallen, hoewel de ‘radiografie’ mijns inziens te weinig nieuwe belangrijke sociologische gegevens laat zien. De beschrijving

[p. 784]

van de bestudeerde groep (Hoofdstuk I), het onderzoek van specifieke facetten van het schrijversberoep (Hoofdstuk II) en de summiere analyse van wat wordt genoemd ‘deelneming van de schrijvers aan het maatschappelijk leven’ (Hoofdstuk III) brengen informatie aan die men over het algemeen wel kon verwachten. De ‘robotfoto's’ van S. Vanderlinden hoefde de insider echt niet met haar tabellen samen te stellen, op enkele detailpunten na. Dus levert deze enquête naar alle waarschijnlijkheid toch wel een representatieve beschrijving op van de huidige Vlaamse schrijversverzameling (ik verkies vooralsnog ‘verzameling’ boven ‘groep’), al blijft de lezer wegens de globalisering van de resultaten achter met de vraag: wie antwoordde nu eigenlijk? Hebben een paar gerenommeerde Vlaamse schrijvers, die hun neus ophalen voor een Vlaamse schrijversvereniging die (in 1973) 346 leden telde - om nog te zwijgen over de zoveel vrijgeviger lijst van het Ministerie -, meegewerkt? Hebben de enkelingen, die werkelijk van hun pen trachten te leven en wier namen van kapitaal belang zijn voor de tabel 8 (met o.m. de schrijvers die géén ander beroep uitoefenen), geantwoord? Dat mag alleen Sonja Vanderlinden weten. Zij zal antwoorden dat het geglobaliseerde antwoordenpakket statistisch representatief is. En gelijk heeft ze. Ook ware de lezer gediend geweest met een integrale reproduktie van alle 29 vragen. Nu moet men de vragen uit de trefwoorden van de tabellen wedersamenstellen. Ik had in elk geval graag beschikt over de exacte formulering van alle vragen.

Er zit in deze studie duidelijk informatie van tweeërlei aard: inventariserende sociografische informatie over de bestudeerde verzameling Vlaamse schrijvers, daarnaast een extrapolerend commentaar bij de ‘malaise’. Ik wou vooral een paar kanttekeningen maken bij de eerste soort informatie. Sonja Vanderlinden ziet de Vlaamse schrijvers als een ‘sociale groep’ (blz. 22, 52, 53, 79, 104). (Ik mag gerust zeggen dat zij over de Vlaamse schrijvers spreekt, vermits zij het bestudeerde aantal statistisch voldoende representabel acht.) Die personen gedragen zich zelfs ‘een beetje zoals een kaste’ (blz. 104). Welnu, ik meen te mogen betwijfelen of men hier wel in de sociologische zin van een ‘sociale groep’ kan gewagen. In het begin van de jaren 1970 heeft de verzameling Vlaamse schrijvers die de enquêteformulieren retourneerden, zich nog geenszins als sociale groep geprofileerd op grond van socioprofessionele belangen binnen bepaalde produktieverhoudingen. Ik vind dat zelfs de Noordnederlandse VvL daar nog niet aan toe is, laat staan de Zuidnederlandse VVL. De Vlaamse schrijvers zijn voor mij meer een vrij losse verzameling individu's waarvan er een paar honderd aangesloten zijn bij de VVL, die één keer per jaar stoom af komen blazen in het Pershuis, desgevallend wat aan de bestuursfuncties morrelen

[p. 785]

en zich dan weer over het Vlaamse land verspreiden, op zoek naar een uitgever. Ik vind het voorbarig deze ‘Einmannsfraktionen’, zoals Günther Grass zegde, een sociale groep te noemen. Sonja Vanderlinden constateerde overigens ‘dat de schrijvers zelf hun schrijfwerk niet als een beroep, althans hun hoofdberoep, beschouwen.’ (35). Dat klopt inderdaad, op enkele uitzonderingen na. Of er onder de onderzochte 432 schrijvers nog 77 van hun pen leven, betwijfel ik ten zeerste, al voegt de auteur eraan toe, dat sommigen daarvan aangewezen zijn op de inkomsten van hun partner, op een pensioen of rente (blz. 31). Van die 77 moeten in feite 23 vrouwen zonder beroep en pakweg 40 gepensioneerden, plus nog een aantal studenten worden afgetrokken. Dit geeft een heel ander resultaat dan de 77 van tabel 8, met hoeveel voorbehoud die 77 ook naar voren worden geschoven. (Inmiddels komt het me zeer vreemd voor dat in tabel 9, waar over het eerste beroep gehandeld wordt, een categorie voorkomt onder de benaming ‘Gepensioneerden en zonder beroep’.) Wanneer dan Hoofdstuk II als titel krijgt Specifieke facetten van het schrijversberoep, moet het zuiver professionele karakter van deze bezigheid toch maar voor zeer weinigen onder de 432 respondenten gelden. En nog eens: hebben de échte beroepsschrijvers in Vlaanderen wel op de enquête geantwoord?

Verder leert de enquête ons dat de faculteit Wijsbegeerte en Letteren de grootste aantrekkingskracht uitoefende op de Vlaamse schrijvers, zowel mannelijke als vrouwelijke (blz. 33). Het vermelden waard is verder de constatering, dat debuterende Vlamingen in de Nederlandse pers het slachtoffer blijken te zijn van een onbegrijpelijke segregatie (blz. 62), terwijl Vlaamse dagbladen met regionale radius schrijvers uit de streek het eerst en het meest aan bod laten komen (blz. 61). Sommige bedenkingen bij het cijfermateriaal van de schrijfster lijken mij minder ad rem. Zij blijkt nogal voorbarig een teken van literaire genialiteit te zien in het feit dat iemand vóór zijn twintigste jaar begint te schrijven (blz. 58). Gelukkig komen er maar 28 van de 432 auteurs in dat vakje terecht. (Waarschijnlijk wordt bedoeld: auteurs die vóór hun twintigste jaar publiceerden.) Dat 52,5% van onze auteurs zich waagden aan essays, is voor mij nog geen bevestiging van het intellectuele peil van onze letterkunde (63). Wij kunnen er immers mee volstaan, de lijst te overlopen van de essays die door de Commissie ter Bevordering van de Letteren geen aankoop waard werden bevonden, om een groot vraagteken te plaatsen achter dat ‘intellectuele peil’ van onze 52,5% essayisten. Verder springt de schrijfster nogal lichtvaardig (en contradictorisch) om met de politieke geëngageerdheid van de Vlaamse schrijver als toegangsticket tot de studio's van radio en t.v.: op blz. 90 stelt zij dat de o.m. politiek geëngageerde auteur ‘dan ook’ toegang krijgt tot

[p. 786]

radio en televisie, terwijl zij op blz. 96 moet noteren dat slechts ¼ van de politiek geëngageerde schrijvers hun medewerking verlenen aan de BRT. Overigens: wat is een politiek geëngageerd schrijver? Toch niet iemand die verklaart lid te zijn van een politieke partij of vereniging, zoals deze studie vrij onbedachtzaam stelt op blz. 102-103?

Wegens de globalisering van de antwoorden is het natuurlijk moeilijk alle tabellen te doorzien en te interpreteren. Ik heb bij voorbeeld heel wat last met de verwerking van de gegevens in de tabellen 22 (Uitgeverskeuze en leeftijd) en 22 a (Uitgeverskeuze en beoefend genre). Tabel 22 registreert de antwoorden op de vraag: Welke (is) (zijn) uw uitgever(s) (geweest)? In de vraag werd niet nader gepreciseerd, wanneer of wat een auteur bij een of ander uitgever publiceerde. Tabel 22 relateert bijgevolg enkel de leeftijd, die de auteurs hadden in 1971/1972, aan de uitgevers, bij wie zij ooit, of nu en dan, of vaak, of blijvend onderdak vonden. De relatie met hun leeftijd in 1971/1972 is het enige exacte resultaat dat de antwoorden op de veel te ongespecificeerde vraag kunnen opleveren. De tabel 22 is bijgevolg inexact. Men zou er de publikatiedata en de titels van (niet langer te globaliseren) werken moeten kunnen bijhalen om de tabel te toetsen, maar zoals zij er nu staat acht ik ze ten zeerste misleidend. Hetzelfde geldt voor tabel 22 a. Daar moet inderdaad een en ander misgelopen zijn. Neem het voorbeeld van De Clauwaert. De tabel vermeldt dat deze uitgeverij naast een groot aantal romanciers 7 schrijvers van wetenschappelijke studies aantrekt, 15 auteurs van poëzie, 15 auteurs van essayistisch werk en 10 auteurs van vertalingen. Nu staat toch vast dat er in het Clauwaertfonds geen wetenschappelijke studies zitten, noch poëzie, noch toneel, noch vertalingen. (De Caleidoscoop-serie kan wellicht doorgaan als ‘essay’?) Zou deze verwarring ook niet te wijten zijn aan een onprecies gestelde en al te veel globaliserende vraag? De antwoordende auteur kan een dichter geweest zijn, die een nummer van Caleidoscoop over poëzie bewerkte, of een vertaler, die bij De Clauwaert een roman publiceerde, of een romanschrijver uit het Clauwaertfonds, die ook (maar elders!) wetenschappelijk werk op zijn actief heeft, enzovoort. Dit maakt de langste en meest bewerkte tabellen 22 en 22 a op de mooie vouwbladen ten enenmale onbruikbaar. Jammer voor het vele gecijfer. Het ware natuurlijk een heel karwei geweest om de antwoorden te confronteren met de uitgeversfondsen, maar een feit blijft, dat de werkgroep verstrikt is geraakt in haar veel te ongedifferentieerde vraag en de antwoorden goedgelovig registreerde.

Wat ten slotte de malaise zelf betreft, stelt Sonja Vanderlinden doorgaans een betrouwbare diagnose op en schrijft zij een paar behartenswaardige medicaties voor. Misschien overdrijft zij lichtelijk, waar zij het heeft over

[p. 787]

‘duidelijke ziektesymptomen, die het lampje op rood zetten’ (blz. 74, ook blz. 14) of over de kwaadaardige ‘verborgen microben die de literatuur op het ogenblik aantasten’ (blz. 110). Een veel breder opgezet onderzoek zou kunnen uitwijzen, dat de aspecten van de malaise, die zij uit de antwoorden, evenals uit andere secundaire literatuur afleidt, wel niet nieuw zijn, maar toch de laatste jaren ‘kwaadaardiger’ naar voren zijn gekomen. Zo bijvoorbeeld het feit dat de schrijver zijn uitgever niet kiest, maar door de uitgever wordt gekozen (blz. 75). Tegenover een heterogener wordend potentieel lezerspubliek enerzijds en de onontwijkbare concentratietendensen in het boekbedrijf anderzijds heeft de auteur van literaire teksten het zeer lastig om zijn creatieve vrijheid te verdedigen. Zijn werk riskeert meer dan vroeger buiten zijn wil om ‘geprogrammeerd’ te worden. Sonja Vanderlinden constateert, dat linkse jongeren het felst deze situatie aanvechten, maar meestal inopportune alternatieven aandragen, doordat zij ‘onleesbare’ teksten produceren, die toch hun weg naar het grote publiek niet kunnen vinden. Diezelfde jongeren - zo schrijft zij - contesteren tegelijk het felst het gezag van de Staat én stellen daaraan de grootste eisen ter bevordering van hun eigen beroep (of hobby?). Het komt me voor, dat men na grondiger en ruimer onderzoek, waarvoor heel wat meer vereist zou zijn dan 432 antwoorden van Vlaamse auteurs, een eind verder zou kunnen gaan bij het ontwerpen van alternatieven dan - bijvoorbeeld - het schrijverssyndicaat, het Fonds voor de Letteren, het schrijversloon, het modelcontract, de inburgering van schrijvers op alle niveaus van het onderwijs, zoals deze studie voorstelt. Als de malaise werkelijk vastzit aan de algemene collectiviseringstendens in onze samenleving, aan economische produktieverhoudingen en aan de mentaliteit van de huidige homo faber, dan zouden er andere remedies moeten kunnen gevonden worden. De auteur van deze studie weet zelf best, dat een paardemiddel niet zomaar voor de hand ligt, ook al omdat een door schrijvers beheerd Fonds voor de Letteren of een aan de vrije markteconomie onttrokken publikatiekanaal of een gegarandeerd minimum schrijfgeld nog altijd geconfronteerd zouden moeten worden met primordiale kwalitatieve criteria. Of er een uitweg is door de schrijvers aan te raden hun (overigens zo vaag omschreven) ‘vormesthetiek’, die dysfunctioneel zou zijn geworden in de samenleving, te verzaken, zou ik betwijfelen. Ik meen dat nog weinig Vlaamse schrijvers zich tegenwoordig tegenover de ondankbare maatschappij opstellen ‘door de vormschoonheid te verabsoluteren’ (blz. 108). Hier lijkt mij de diagnose verkeerd gesteld. Bijgevolg zou die medicatie ook maar ten dele adequaat zijn.