Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 118

[p. 778]

Kroniek
Edmond Ottevaere / Duitse literatuur in 1972

Wanneer men de romanproduktie van het verlopen jaar onder de loep neemt, vindt men onder de talloze titels nauwelijks enkele belangrijke werken. De boekenbeurs van Frankfurt werd in 1971 nog beheerst door Bölls Gruppenbild mit Dame, een indrukwekkend tijdsepos waarin de auteur - via de beschrijving van levenswijze, voelen en denken van tal van nevenfiguren rond de hoofdfiguur Leni, een met de clown Schnier verwante outsiderfiguur die, gedreven door altruïsme en naïeve goedhartigheid, aan de rand van een liefdeloze maatschappij komt te staan - een panoramisch tijdsscherm ontvouwt waarin de politiek-maatschappelijke evolutie van Duitsland gestalte krijgt. De oorlog, de Wirtschaftswunder-periode, de ‘restauratie’ en de prestatiemaatschappij met als voorgeschiedenis de Weimar-republiek en zelfs de tijd van het keizerrijk worden weerkaatst in de caleidoscopische belichting van de meest uiteenlopende individuen; een kleinburgerlijk en kleinmenselijk wereldje van handige sluwerds en profiteurs, van onschuldige dwazen, meelopers en echte nazi's, van nonnetjes tot en met gastarbeiders die op de een of andere manier in relatie staan met de hoofdfiguur. De auteur stelt zich hier voor als een afstands waarnemende en investigerende ‘Verfasser’ die op basis van ingewonnen inlichtingen, leven en persoon van zijn hoofdfiguur poogt te achterhalen en te reconstrueren. Toen Böll in oktober 1972 de Nobelprijs kreeg, stelde vooral dit laatste werk tal van andere, in de herfst verschenen romans in de schaduw. Tagebuch einer Schnecke van Günter Grass werd op gemengde gevoelens onthaald. De bijna onmogelijke kruising van het relaas van een kiespropagandatocht met een epische worp kon nauwelijks anders dan tot een vrij disparaat werk leiden. Deze verzameling van diverse reportagefragmenten, polemisch-politieke, vrij tijdsgebonden commentaren met episch-didactische inslag en zuiver epische stukken (o.a. brokstukkenwijze aan zijn kinderen vertelde ervaringen als kiespropagandist en dichter, de uitvoerige historische kroniek over vervolging, uitdrijving en odusseia van de joodse gemeenschap in Dantzig en vooral het grotesk-scurriele verhaal van de leraar Hermann Ott, bijgenaamd ‘Zweifel’) maken het tot een bont werk waarin politieke ideologie, visie op en argumentatie m.b.t. bepaalde

[p. 779]

problemen contrasteren met het fictieve verhaal, dat anderzijds weer een illustratie is van wat men zijn politieke denkbeelden zou kunnen noemen. Grass, die op zijn best is wanneer hij aan het fabuleren gaat en zijn soms grotesk-fantastisch slakkemotief ontwikkelt, schuift hier in dit boek niet alleen een politieke maar ook maatschappelijke visie naar de lezer toe. De slak is voor Grass het symbool van de traagheid, van de gestadige vooruitgang tevens (‘Der Fortschritt is eine Schnecke’) maar ook ergens van de voorzichtige dichter. Haar voet trekt een onuitwisbaar spoor. Het beeld van de langzaam vooruitschuivende slak als geduldig en vastberaden georiënteerd-zijn op een welomschreven doel, als het langzame (politieke) bewustzijns- en ontwikkelingsproces, dit laatste in tegenstelling met voorgestelde en vooral vaak radicaal-revolutionaire maatregelen (van de ‘Jusos’ bijv.) suggereert hier uiteindelijk methode en realisatie van de doelstellingen van de SPD. Deze traagheid gaat gepaard met terughoudendheid, omzichtigheid, kritische houding en twijfel, een toestand gelegen tussen neerslachtige aarzeling en een tot overhaastig handelen verleidende utopische wensdroom, hier gehuldigd als pragmatisch politiek principe tegenover elk star dogmatisme of naïef idealisme. Grass spreekt zich duidelijk uit: hij noemt Brandts biografie ‘eine Schneckenbiographie’ en zegt van zichzelf: ‘Mich trägt keine Lehre. Die Lösung weiß ich nicht. Ich schenke euch Zweifel. () Eine Schnecke - immer unterwegs - verläßt feste Standpunkte.’

Een werk van een totaal andere aard en tonaliteit is Wunschloses Unglück van Peter Handke. De problematiek van het toneelstuk ‘Publikumsbeschimpfung’ en van het prozawerk ‘Die Angst des Tormans beim Elfmeter’ - namelijk de discrepantie tussen ‘Aussenwelt’ en ‘Innenwelt’, tussen woord en werkelijkheid, m.a.w. de communicatiestoornis en de incongruentie van woord en ding, van situatie en inzicht in de situatie, van daad en bewustzijn van de daad evenals de aliënatie van de aan de dingen overgeleverde mens - klinkt hier weliswaar nog even op, maar maakt toch plaats voor een meer realistisch en concreet veruiterlijken, een weergeven van een werkelijkheid waarmee de auteur rechtstreeks te maken heeft. Het leven en de zelfmoord van zijn moeder is de aanleiding en het thema van dit boek. De diagnose van dit monodrama, dit leven-als-noodlot geplaatst in de sociaal-psychologische context, eigenlijk de reconstructie van een nooit tenvolle tot ontplooiing gekomen bewustzijnsproces, staat als levensschets van een individu in scherp contrast met zijn vroegere sjabloonfiguren, die eerder als spreekbuis van een geponeerde visie fungeerden.

Die Zwille van de 78-jarige Ernst Jünger is het verhaal van een schuchtere en teergevoelige dorpsjongen, die op een steedse kostschool moeilijk aardt

[p. 780]

en zich door zijn tegenspeler Theo, een leidersfiguur, laat meeslepen, zodat hij van school wordt weggestuurd. De twee hoofdfiguren van deze ongetwijfeld op autobiografische reminiscenties steunende roman lijken hier incarnaties of afsplitsingen van Jüngers complexe gedachtenwereld, bij uitbreiding van de mens überhaupt, te zijn. De decisieve Theo, de man van de daad die machtsdrang en geweld incarneert, doet denken aan de avontuurlijk-heroïsche levenswijze die Jünger destijds zelf predikte, de narcistisch-romantische Clamor aan het kwetsbare, zich in eigen ik terugtrekkende kunstenaarstype. Beide figuren weerspiegelen Jüngers dualistische levensbeschouwing die, naar de geest van Nietzsche, onder het primaat van de wil een persoonlijke, aristocratisch-actieve verwerkelijking van het eigen ik en anderzijds een eigen esthetische wereld en een beschermd domein nastreeft. Heel wat details wijzen op deze zonderlinge mengeling van een in de natuur verankerde zintuigelijke bezetenheid (‘Augen zum Empfangen, nicht zum Zielen’) en een in zich rustende, zichzelf afschermende ivoren-torenhouding enerzijds en anderzijds een drang naar en bewondering van het dynamische en van autoritair-krachtdadige, zichzelf doorzettende naturen. De weemoedige, kwetsbare, ook op het morele vlak gevoelige en op zelfontdekking ingestelde, beschouwelijke kunstenaarsnatuur en het, ‘jenseits von Gut und Böse’, op zelfbevestiging gerichte en soms naar gevaar en geweld lonkende en verlangende strijderstype zijn hier de beide, elkaar provocerende grondtrekken - eigenlijk de dualiteit kunst/leven - die Jünger in de mens ervaart. Hij concretiseert dit in Theo en Clamor en symboliseert het langs het beeld van ‘die Zwille’, de uit twee armen bestaande en in één handvat samenlopende katapult. De roman komt moeizaam op dreef en de tweeslachtigheid weerspiegelt zich eveneens in de koel-registrerende, starre stijl en de soms dwepende ondertoon. Een omstreden werk van een even omstreden als moeilijk te etiketteren auteur.

Een belangrijk werk is zeker Masante van Wolfgang Hildesheimer. Waar in Tynset, zijn eerste roman waarmee hij ophef maakte, de plaatsnaam niet het oord is waar de ik-figuur zich bevindt, wel waar hij zich zou willen bevinden, m.a.w. een soort onbereikbare utopia, zo ook is Masante een plaats waarnaar hij heimwee heeft. Ze staat duidelijk als tegenpool van het eveneens fictieve, aan de rand van de woestijn gelegen Meona, waar de dichter is ondergedoken in een alleenstaande bar. Meona is een fixatiepunt van de geest, een uitgangspunt voor groteske en surrealistische verhalen, fragmentarische schetsen, hallucinatorische fantasmagorieën, cerebrale mijmeringen of aforistische commentaren en angstaanjagende parabels met sterk evocatieve en verwijzende kracht. De motieven vervolging, geweld en kneveling, maar ook de zoals de woestijnwind alles uitwissende, wegvretende en

[p. 781]

begravende vergetelheid, de zinledigheid en existentiële leegte, het ‘horror vacui’, klinkt op uit de talloze verhalen van de steeds in trance zwevende of halfbeschonken bardame Maxine, die enerzijds de belichaming is van het onbereikbare verlangen van de kunstenaar in een volmaakte kunst zichzelf te zijn, maar anderzijds ook als verwelkte schoonheid en fin-de-sièclefiguur met Don Quichote-allures in het verleden leeft en zich afschermt in een kunst die niet meer bestand is tegen, en wellicht ‘overbodig’ wordt in de brutaal-technologische werkelijkheid van de hedendaagse tijd. Wat Hildesheimer wil verduidelijken is, dat de hoofdfiguur in en langs zijn kunstvol opgetrokken structuur van verhalen slechts een medium is, dat poogt deze wereld te duiden en met zichzelf in het reine te komen. De plaats van de auteur is uiteindelijk ergens aan de rand van de woestijn, die van een roepende in de woestijn die verlangt terug te keren naar dit oord, dat hier Masante heet. Dit Meona, de plaats die ‘nur in Beziehung zu Masante Sinn und Gültigkeit gewinnt’ moet steeds weer worden opgezocht, wil men Masante niet uit het oog verliezen.

Ten slotte een vlotte roman uit de DDR die achter een colportage-uiterlijk toch niet zo oppervlakkig is als hij zich presenteert. Irreführung der Behörden van Jurek Becker verhaalt de emotioneel-amoureuze en artistieke perikelen van een auteur, Gregor. Wanneer hij uiteindelijk gehuwd en een gevierd auteur is, komt de vervreemding van zijn vrouw en van zijn schrijverschap. Zijn vrouw brengt hem tot het inzicht dat hij eigenlijk een dubbel leven leeft en er een dubbele moraal op nahoudt: ‘Du wirfst mit nicht vorhandenen Einsichten um dich. (...) Die Leute (...) erwarten von dir Aufrichtigkeit und sie haben ein Recht darauf, denn deine Arbeit wird fürstlich bezahlt. Aber was tust du? Du führst sie in die Irre und lieferst alte Hüte ab, die du in deiner Werkstatt mit ein bißchen Talent aufpolierst. Hältst dich gar noch nützlich dabei, aber du bist es nicht, weil die Sorgen dieser Gesellschaft nicht deine eigenen sind, du hast nur irgendwann beschlossen so zu tun.’ Een (naar DDR-normen toch al bij al positief) boek over de taak van de kunstenaar in de gemeenschap. Hier wordt uiteindelijk volgende vraag gesteld: dient de kunstenaar een inzicht te geven in de relatie mens/evenmens/maatschappij of dient hij enkel verhaaltjes te vertellen? Deze ogenschijnlijk ontspannende liefdesroman met dubbele bodem herinnert enigszins aan het zich eveneens over de correlatie schrijver/maatschappij buigende werk van Christa Wolf: ‘Nachdenken über Christa T.’ De thematiek die zijn landgenote kritischer en zeker minder orthodox benaderde, wordt hier luchtiger en speelser behandeld, vooral dan langs de vele symbolische verhaaltjes, ingebouwd in een vaak humoristisch en met spitse dialogen gekruid liefdesverhaal.

[p. 782]

Voorlopig is het nog ietwat te vroeg om te kunnen vaststellen welke werken van de Buchmesse 1973 overeind zullen blijven. Ook hier voelen velen zich geroepen, helaas slechts weinigen worden uitverkoren.

HEINRICH BÖLL: Gruppenbild mit Dame, 400 blz., 25 DM, Kiepenheuer & Witsch, Köln.

GÜNTER GRASS: Tagebuch einer Schnecke, 368 blz., 24,80 DM, Luchterhand Verlag, Neuwied.

PETER HANDKE: Wunschloses Unglück, 99 blz., 12,80 DM, Residenz Verlag, Salzburg.

ERNST JüNGER: Die Zwille, 329 blz., 30 DM, Ernst Klett Verlag, Stuttgart.

JUREK BECKER: Irreführung der Behörden, 250 blz., 22 DM, Suhrkamp Verlag, Frankfurt.

WOLFGANG HILDESHEIMER: Masante, 377 blz., 24 DM, Suhrkamp Verlag, Frankfurt.