Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 118

[p. 444]

Kroniek
Marcel Janssens / De vermenigvuldiging der teksten

Een der meest hermetische teksten van Vladimir Nabokov, Pale Fire (1962), werd in het Nederlands vertaald door Peter Verstegen, die daarvoor de Martinus Nijhoffprijs kreeg (Bleek Vuur, Athenaeum - Polak & Van Gennep, 1972, 286 blz.). Ik kan mij indenken wat voor een hachelijke onderneming deze vertaling geweest moet zijn, nu ik heb ervaren hoe enorm lastig het is deze tekst gewoon te lezen, d.w.z. hem in de lectuur te verwerken en er iets van te snappen. Bleek vuur bestaat uit een Voorwoord, geschreven door zekere Dr. Charles Kinbote en gedateerd 19 oktober 1959, uit een gedicht van 999 verzen in vier canto's, geschreven door zekere John Francis Shade, en uit een zeer lang commentaar bij het gedicht van de hand van genoemde Kinbote. Daarop volgt nog een Index van persoonsnamen over het geheel van het boek. In deze Index ontbreekt natuurlijk Vladimir Nabokov. Voegen we hem maar bij de twee vermelde auteursnamen en dan hebben we een trits schrijvers waarvan ik de onderlinge relaties moeilijk kan beschrijven. Ik heb de indruk dat de pijltjes in alle mogelijke richtingen en combinaties mogen geplaatst worden; bij voorbeeld zo: Shade Kinbote Nabokov, of omgekeerd; of zo: Shade Nabokov Kinbote, enzomeer. En het meest intrigerende pijltje ontbreekt nog, nl. het pijltje naar de lezer toe, of van de lezer naar Pale Fire toe. Ik hou hiermee op, ik wil alleen suggereren dat wanneer ik als lezer van Pale Fire van Shade naar Kinbote en vice versa werd gestuurd, ik de indruk had, tussen Pontius en Pilatus heen en weer te moeten lopen, of van het kastje naar de muur. Ik heb daar als lezer niet voor bedankt, omdat ik goedgelovig genoeg bleef dat ik er toch eens achter zou komen, maar ik vrees dat dit mij misgund werd. Aan het eind had ik het wat nare gevoel een massa woorden tot mij te hebben genomen die ik op geen manier heb kunnen structureren. Tevens voelde ik er mij vagelijk toe verplicht helemaal van voren af aan opnieuw met het voorwoord te beginnen, maar daar heb ik dan wél voor bedankt. Overigens was het mij duidelijk geworden dat dit boek geen begin heeft noch een eind, dat men de canto's kan lezen zonder de commentaar en de commentaar zonder de canto's, en dat het weinig verschil uitmaakt of men het boek zó leest: begin midden eind, of zo:

[p. 445]

midden eind begin, enzomeer.

Er zijn waarschijnlijk al briljante commentaren geschreven die dit onthutsende boek nog sibyllijnser maken dan het al is. Ik heb het boek echter in eerste instantie als een practical joke van de virtuoos Nabokov ervaren. Ik voel mij hiertegenover zo onthutst en belazerd als tegenover iemand die vier, vijf keer na mekaar solo schlemm zou spelen. Ook dan zou ik in arren moede zeggen: ik pas. Misschien heb ik één kennelijk als joke bedoelde tekst uit het boek te ernstig opgenomen, nl. het motto, ontleend aan James Boswell, Leven van Samuel Johnson (beide namen komen ook niet in de Index voor...), en dat luidt: ‘Dit doet me denken aan zijn zotte beschrijving, tegenover mijnheer Langton, van het verachtelijk gedrag van een jonge man van goede familie. De laatste keer dat ik van hem hoorde, mijnheer, zwierf hij door de stad en schoot katten.’ In een soort goedhartige rêverie dacht hij toen aan zijn eigen lievelingskat en zei: ‘Maar Hodge wordt niet geschoten: nee, nee, op Hodge wordt niet geschoten.’ Laten we aannemen dat er op niemand worde geschoten, noch op de heren Shade, Kinbote en Nabokov, noch op de lezer. Want misschien is dit boek maar een reusachtige zeepbel, een geniaal-ironisch divertimento waarmee elke lezer naar eigen devotie en vermogen kan spelen, hopelijk met even groot ludiek talent als maestro Nabokov zelf. Om als intellectueel en esthetisch spel van volstrekt vrijblijvende aard door te gaan heeft het boek op het eerste gezicht zowel zijn lengte als zijn zwaartillende ernst tegen zich. Maar dat zijn misschien juist indices van Nabokovs ironie. Samenvattend kunnen we zeggen dat een auteur met de reputatie van Nabokov zich de luxe kan permitteren gewoon voor zijn plezier te schrijven, knipogend naar de schriftgeleerde lezer.

Het gedicht Pale Fire van Shade bevat zoals gezegd 999 verzen. Shade en zijn vriend Kinbote zijn collega's aan een Amerikaanse universiteit. Kinbote kreeg het manuscript, eigenlijk een Schoon Afschrift, toegespeeld, geeft het gedicht na de dood van zijn vriend uit en schrijft er om zo te zeggen het duizendste vers bij in de vorm van een prozacommentaar van meer dan 220 bladzijden. Hier vinden we al een eerste variante van de vele terrasvormingen in dit boek vol perspectiefeffecten, resonanties, weerspiegelingen en doorverwijzingen. De ene tekst genereert een andere volgens het beginsel van de generatio spontanea dat nu eenmaal de kritiek (die uit de tweede hand schrijft) regeert. Maar zo eenvoudig liggen de kaarten niet verdeeld. Collega en buurman Kinbote blijkt immers meer te zijn geweest dan alleen maar kopiist en commentator. Kinbotes eigen vertellingen, dialogen en contacten met de dichter Shade hebben gediend als ‘katalysatoren’ bij het feitelijke proces van aanhoudende creatieve gisting

[p. 446]

waardoor Shade in drie weken tijds de vier canto's kon schrijven (68). Kinbote verzekert de weduwe en de collega's dat de uiteindelijke tekst van de canto's geheel en al van Shade is, maar oppassen is hier geboden. In het commentaar ontspint zich immers een onmogelijk te resumeren verhaal rond het Zemblaanse koninkrijk (‘een ver noordelijk land’, zo leert de Index), met daarin de lotgevallen van zekere Jacob Gradus, alias Jack Degree, de Grey, d'Argus, Vinogradus, Leningradus, etc. Zembla en Gradus, die stierf in 1959, d.w.z. het jaar waarin Charles Kinbote het commentaar voltooide, zijn elementen van een paralleltekst die het commentaar overwoekert en dus ook langs de canto's oprankt en zich daarmee verstrengelt. Kinbote kan zeggen dat sommige verzen in Canto Een het typische stempel dragen van zijn eigen Zemblaans thema (69). Wat hij prijsgeeft over de relatie van Canto Een tot zijn eigen tekst of weefsel van teksten, zou ik veralgemenen voor de hele structuur van het boek. Kinbote kan terecht staande houden dat de canto's een ‘authentieke ster-reflectie van (zijn) vertoog over Zembla en zijn onfortuinlijke koning’ zijn (69). De term ‘sterreflectie’ lijkt me een uitstekende karakterisering voor het structurele mechanisme van Pale Fire: vanuit verschillende punten vertrekken stralingen die ofwel elkaar in de onmiddellijke nabijheid van het centrum snijden, of die elkaar in een niet langer euclidisch gedachte ruimte kunnen ontmoeten in een punt in het oneindige. De zin van de tekst kan naar ik meen in dat spanningsveld van onuitputtelijke refracties en reflecties niet gelokaliseerd worden. Hij zweeft of verschuift mee met al die magnetische velden of kegelsneden die de schriftgeleerde lezer er kan en wil in opbouwen. Het resultaat is een labyrintheek van eindeloos te vermenigvuldigen relaties tussen teksten, het effect een sensatie van duizeling in gewichtloze toestand. Het boek bezorgde mij een sensatie als sommige met teksten gelaagde uitschuifteksten van een ander magiër, J.L. Borges, waarin de lezer eveneens vergeefs naar een punt van Archimedes zal zoeken. De lezer trekt het laatje open en wat vindt hij? Een tekst in een tekst in een tekst...

Kinbote zelf, dus de tweede schrijver die de eerste inspireerde en per procuratie het boek schrijft van de derde (Nabokov), geeft een paar aanduidingen over de manier waarop dit boek kan gelezen worden. Hij beschrijft de werkwijze van de dichter Shade als een bestendige dialectiek van destructie en constructie, van analyseren en hergroeperen, waaruit ‘een organisch wonder’ ontstaat, met name een versregel (23). En verder: ‘Shades gedicht is ook eigenlijk zo'n zwierig en onverwacht magisch gebaar: mijn grijze vriend, mijn beminde goochelaar, stopte een paar systeemkaarten in zijn hoed - en schudde er een gedicht uit.’ (24). De associatie met de uitnemend virtuoze kaartspeler die z'n partners altijd een paar slagen of een

[p. 447]

paar spellen vóór is, ligt voor de hand. Kinbote verzekert de lezer dat de canto's onder het woelig oppervlak transparante diepten vertonen die ‘welbeschouwd prachtig nauwkeurig’ gestructureerd zijn (10), maar Shade die, zoals Kinbote professor in de letterkunde was, leerde zijn studenten de poëzie van Shakespeare te lezen ‘met hun wervelkolom, niet met hun hersens’ (138). Het komt me voor dat men de hele tekst Pale Fire, hoe cerebraal-sibyllijns hij in elkaar moge steken, eveneens meer met de wervelkolom dan met de hersens zou moeten kunnen lezen. Een vreemde paradox is het wel, maar het lijkt mij niet anders doenbaar. De retoriek waarin Shade zich wentelt ‘als een dankbare straathond in het gras dat bevuild is door een Deense dog’ (138), is in dit boek tot een dominante entiteit geworden, en dat geldt voor de drie schrijvers, en het zou moeten gelden voor de lezer. Het boek draait als een sissend vuurwerkbouquet om zijn eigen as en lost zich in de ijlste sferen op met de laatste bladzijde. Wat er overblijft zijn, om het met P. Valéry in zijn Tel Quel-opstellen te zeggen, ‘cendres’ en ‘guirlandes foulées’. Pale Fire is een magnifiek Bengaals vuurwerk, even artificieel, schitterend en nutteloos als vuurwerken plegen te zijn.

Dat Nabokov zich allereerst door een soort Spieltrieb, die de motor van elke esthetische creatie (en neutralisatie) zou kunnen zijn, heeft laten leiden, moge blijken uit de ongehoorde proporties waartoe het commentaar omtrent de 999 verzen is uitgewoekerd. Kinbote geeft in een autokritische bui toe: ‘Ik heb geen lust een ondubbelzinnig apparatus criticus te verdraaien en te kneden tot een monsterlijk schijnbeeld van een roman.’ (93). En precies dàt doet zich voor in zijn tot ‘roman’-gedrocht aanzwellend commentaar. Deze ‘roman’ is op zijn beurt een terrasvormig gelaagde tekst, waar de pijltjes weer in alle richtingen verstelbaar zijn. Mysterieus is de relatie van het Zemblaanse koninkrijk en van de Zemblaanse taal tot Shades in het Engels geschreven canto's, even raadselachtig is de relatie van Shades biografie, evenals van Kinbotes personage, tot het omramende verhaal over de Zemblanen. Er moeten talloze doorverwijzingen en doorsleutelingen in de vermenigvuldigde teksten steken die mij ontsnapt zijn, maar na enig geaarzel heb ik het, zoals gezegd, maar laten afweten om het kluwen te ontwarren, omdat ik ervan overtuigd blijf dat het weinig baat aan de structuur van een zeepbel te sleutelen eer ze ontploft.

Er wordt in dit boek ten slotte ook veel over literatuur gesproken. Hoe zou het anders kunnen in een boek dat geschreven wordt door twee literatuurprofessoren en door de ‘Dritte im Bunde’, regisseur Nabokov, die ze allemaal met zijn toverstaf dirigeert? Shade en Kinbote praten veel over het vak, over de letteren en het literatuuronderwijs, over het schrijven en de

[p. 448]

kritiek. In deze laag, tekstuele (of intertekstuele) laag bij uitstek, ontstaat nog eens een heel spanningsveld van doorverwijzingen. Gedicht en kritisch apparaat, vers en roman, produktie en receptie van teksten, literatuurgeschiedenis en kritiek, biografie en close reading, linguïstiek en retoriek, alles wat met tekst te maken heeft komt terecht in de vermenigvuldiging der ster-reflecties. Het is maar een gok van mijn kant, maar ik zou riskeren dit boek een allegorie te noemen. Maar een allegorie waarvan? Een allegorie over de produktie en receptie van teksten, dus omtrent een materie die in het strikt literair-esthetische domein ligt? Een allegorie over de retoriek waarin Shade zich wellustig wentelt, en in zijn spoor ook Kinbote, en ook Nabokov, en dus ook de lezer? Voor zover ik de ‘symbolische’ zin van Pale Fire kan duiden, zou ik hem situeren in de esthetische sfeer van een Spielerei rond de literaire discursus. Het is weinig, deze inteelt van teksten, maar wellicht genoeg.