Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 116

[p. 521]

Luk Adriaens / Vlaanderens achillespees: de moralisatie

Roger Pieters: De truc met het touw. De Clauwaert, Leuven, 1971.

Een tekst schrijven met klassieke allures, hem versnijden tot iets waarin de chronologie een beetje zoek geraakt is, hem inkleden in een bladspiegel met veel wit; vervolgens een uitgever zoeken die bijt, en weer is Vlaanderen een roman rijker. Praise the Lord, we are a cultural nation.

‘Zo baarde ik me een paar ouders die er zijn mochten’, vertrouwt de ik-verteller ons toe op p. 36. Eigenlijk is dit een kernzin van het boek, want De truc met het touw is een ware kraaminrichting voor schimmen. Het begint al in de notedop bij de jonge Jean Deneckere die de meisjes die voor zijn moeder (ex-soldatenhoer en nu waardin van een deftig bordeel) werken, omdroomt ‘tot engelen’ (p. 15). Het maskerspel begint echter voorgoed wanneer Jean naar een kostschool-met-standing gestuurd wordt; daar kan hij bezwaarlijk zijn ouders als respectievelijk prostituée en sulachtige spion in dienst van de Engelsen voorstellen. Vandaar dat er een onderscheid vader-Vader groeit, de onmachtige en de Oorlogsheld. Jean zegt ergens over hem: ‘Ik wist zeker dat Vader uit mij werd geboren.’ (p. 60). Het spel gaat zelfs zover dat de zoon zich met zijn geestesprodukt gaat identificeren: ‘Ik wàs vader, vader vaardigde mij af.’ (p. 31).

Hetzelfde gebeurt nu met Jeans moeder. Naast de waardin van de ‘hoerenkast’, die zichzelf Mamy laat noemen, leeft ook de Moeder, oorlogsweduwe en stille vrouw die steeds de schaduwloopster van haar grote echtgenoot was. Maar daarmee is de kous niet af, want Pieters heeft ook iets van Freud gelezen. Moeder-Mammy krijgt een partnerin, namelijk Lida, en die is niemand minder dan de minnares van haar bloedeigen zoon, die - zoals de lezer nu al weet - een repliek van de vader is. De ik-verteller zelf laat zich ook nog eens splitsen in ‘jongeling’ en ‘man’. De eerste rol speelt hij in het college en de tweede laat hij zich thuis opdringen.

Van haar kant bouwt Mamy ook ijverig aan een fictief verleden: ‘Ik begreep alleen dat Mamy zich een verleden van gelukkig jonggehuwd meisje aan 't scheppen was (...) Dat zij ook tegenover mij het naïeve

[p. 522]

meisje wilde zijn met de dode vader als projector.’ Deze psychische verkleedpartij weet de lezer aanvankelijk nog wel te boeien, maar het boek strandt zowat rond p. 70; de verklaring hiervoor ligt evenzeer op het vlak van de vorm als van de betekenis. Na zijn humaniora komt Jean ‘dus op de universiteit’ (p. 72). Dit hoort immers bij zijn image als man. Aan de Alma Mater leert hij Griet, een jeugdvriendin, ‘grondiger’ kennen. Na zijn moeder-minnares en het jonge hoertje Chasteté (sic), komt het computervrouwtje in zijn leven binnen. En meteen waagt Pieters zich op het glibberige terrein van de maatschappijkritiek, en hij verstuikt er feestelijk zijn pen aan, zoals heel wat Vlaamse schrijvers vóór hem. Jean en Griet voeren diepzinnige gesprekken over hun ouders (‘Ouders,’ zucht Griet, ‘ze zijn er nodig omwille van de voortplanting maar dat blijft niet zo.’ - ‘Je kunt ze evengoed dromen’, zeg ik. [p. 82]), over sex (‘Deed jij het reeds?’) en natuurlijk ook over bourgeois en sociaal-geëngageerden. De truc met het touw beoogt duidelijk een aanklacht van de illusieloosheid (‘Rodenbach is dood’, p. 90) en het gebrek aan authenticiteit bij de jeugd-van-tegenwoordig. Hoofdzaak is voor hen dat ze iets hebben om zich aan op te trekken, een Vader of Moeder, een warmbloedige Chasteté of Mamy, of een gevoel van opstand tegen de gevestigde orde. Een soortgenoot van Jean zegt: ‘Gooi dus een touw in de lucht, (...) het blijft wel ergens haken. Iedereen gooit zijn touw in de lucht.’ (p. 110). De roman eindigt dan ook met het beeld van de bourgeois-Jean die zijn bar, bad en bibliotheek verlaat en een ei gaat stukgooien tegen het raam van een ambassade. Waarna hij met de studentenfanfare een pint gaat drinken.

Inhoudelijk ontkracht de tweede helft van de roman de eerste door zijn nadrukkelijk gemoraliseer. Zo vinden we vaak in deel II passages die a.h.w. een interpretatie zijn van deel I. De monoloog die Jean voor de dronken Griet opvoert (pp. 92-96), is daar duidelijk een voorbeeld van; dergelijke passages nemen de lezer alle creatief werk uit de handen. Wanneer Griet dan haar roes uitgeslapen heeft volgt een gesprek, half in directe, half in erlebte rede, waar men nog nauwelijks van een geïmpliceerde auteur kan spreken, maar veeleer van een expliciete moralisator. Een staaltje hiervan: hij: ‘Waartegen protesteren?’ zij: ‘Ergens tegen. Zeur nu niet. Geef me een sigaret. Wij kontesteren tegen oorlog of iets dat ze willen hervormen of niet willen hervormen.’ (p. 104)...

In het begin van dit artikel zegden wij dat Pieters als het ware een verhaal met normaal tijdsverloop versneden heeft tot iets dat er moderner moest uitzien; deze bewering gaat ten volle op voor deel II

[p. 523]

van de roman, maar de eerste bladzijden getuigen van een grote vormvaardigheid. Het formele principe van De truc met het touw lijkt ons de muzikale ABA-vorm te zijn, een binaire schrijfwijze die bijvoorbeeld Maurice Gilliams al in 1936 aangewend heeft. Vooraleer we dit even belichten, dient te worden aangestipt dat het muzikale ook thematisch belangrijk is in Pieters' roman, aangezien reeds op de openingsbladzijde twee elementen gelanceerd worden, namelijk het ritme en het fluitspel. Het ritme van moeders hakken (pp. 5 en 37) zal zich verder zetten, van de dreunende laarzen van Duitse en Engelse soldaten tot de gescandeerde slogans van de betogers op het einde van het boek. Daar verklaart de hoofdfiguur: ‘Roepend raak ik uit de maat, daar had ik steeds last mee.’ (p. 126, cursivering van ons). Dat ‘maathouden’ niet de sterkste kant van Jean Deneckere geweest is, bewijst het hele boek.

Het fluitspel daarentegen brengt een esthetiserende, kinderlijke noot in de hopeloos ingewikkelde wereld van de hoofdfiguur. Regelmatig duiken herinneringen op aan de blokfluit waarmee hij ‘klanklijnen door het straatje’ van zijn jeugd blies (p. 5), en die een repliek vond in de fijfers van de Duitse soldaten (18) of de fanfare van de bevrijding (31).

Het formeel-muzikale bestaat nu hierin dat Pieters regelmatig een passage in het nu-moment (A) afsnijdt en er een flash-back uit het verleden (B) inschuift, die meestal associatief met het voorgaande verbonden wordt. Daarna loopt de draad van het verhaal (A') verder, meestal aansluitend bij een gedachte of uitspraak uit deel A. Een duidelijk voorbeeld treffen we op pp. 82-84 aan. De koude Griet vraagt aan Jean: ‘Deed jij het reeds?’ (A), wat de hoofdfiguur doet terugdenken aan het ‘café’ van zijn moeder met het warmbloedige hoertje Chasteté (B). Het volgende stukje tekst begint met een antwoord op de vraag die A besloot: ‘Ik schud ontkennend het hoofd. “Ik ben toch nog maar negentien”...’ (p. 83). Het hele procédé doet soms terugdenken aan een stripverhaal uit de krant dat op een cruciaal moment afgebroken en pas 's anderendaags verdergezet wordt. Principieel sluit deze ABA-techniek zeer goed aan bij de grondthematiek van de roman, aangezien het maskerspel van de hoofdfiguur ook gebaseerd is op de wisseling van heden en verleden (flash-back). Pieters is echter niet aan het gevaar van de tekstversnippering kunnen ontsnappen, vooral in het tweede deel van zijn roman. Ongetwijfeld zou De truc met het touw een gave novelle geworden zijn, maar een geslaagde roman kan men het beslist niet noemen.