Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 116

[p. 452]

Frans de Haes, aspirant NFWO / Rimbaud, communard?

In 1954, honderd jaar na de geboorte van Arthur Rimbaud, maakte René Etiemble een indrukwekkende balans op van al hetgeen men geschreven en gezegd had over het werk en het leven van deze unieke figuur. Hij rekende af met mythen en hypothesen die, op een soms krampachtige manier, eenheid en samenhang wilden geven aan wat eerst en vooral contradictie was. Vele van deze interpretaties beantwoordden aan een zelfde proces: men bevoordeligde één of twee registers uit het oeuvre, men miskende of verminkte de overige en men zocht in de biografie de daarbij passende anekdoten. Voor Claudel was Rimbaud een Sint-Paulus die de bliksem wat laat had zien aankomen en zich hopeloos verzette tegen de God die hem riep. Voor André Breton was hij een surrealist avant la lettre die het vuur uit de hemel stal en de menselijke verbeelding ontzettend had verruimd. Het is waar dat Rimbaud door de christelijke godsdienst steeds geobsedeerd bleef. In zijn Saison en Enfer vinden we hiervan duidelijke sporen: ‘J'attends Dieu avec gourmandise’, schreef hij, of nog: ‘... le culte de Marie, l'attendrissement sur le Crucifié s'éveillent en moi parmi mille féeries profanes.’ Wat Claudel nochtans opzettelijk vergat was de anti-christelijke rage die men niet alleen in zijn teksten, maar ook in zijn leven steeds terugvindt. Niemand weet met zekerheid of hij zich al dan niet bekeerde op zijn sterfbed in het hospitaal van Marseille. Zelfs indien dit bewezen was, mag men nooit vergeten wat hij schreef in diezelfde Saison en Enfer: ‘Ah! Je suis tellement délaissé que j'offre à n'importe quelle divine image des élans vers la perfection.’ Rimbaud blijft een en al tegenstelling. Ook de surrealisten konden hem niet vatten. Was hij ooit de dichter van duizend en één fantasmagorieën die tot in het diepste van taal en verbeelding geworteld zaten, dan gaf hij toch ook blijk van een ongehoorde zelfkritiek. Het cynisme waarmee Rimbaud zijn ‘alchimie du verbe’ ontleedde, hebben de surrealisten nooit kunnen opbrengen. Zij waren immers predikers. Rimbaud bleef een onrust zonder antwoord, een roep naar het absolute, d.w.z. het onmogelijke. Iemand die op zoek

[p. 453]

was naar de grenzen van het zoeken zelf. Zijn gedichten en prozafragmenten evolueren snel van een baudelairiaans romantisme naar een haast fysisch spel met de taal. Een prachtig maar leugenachtig spel, een zelfbedrog, een onmacht met een profetisch masker. In Une Saison en Enfer valt dit masker weg. Gebeden, jammerklachten en vervloekingen volgen elkaar op. Maar een conclusie blijft steeds ontbreken. Weerom is Rimbaud het tegengestelde van een boodschapper. Met cynisme, razernij en nostalgie tegelijk ontleedt hij zijn mislukking, die uiteindelijk de mislukking blijkt te zijn van iedere poëzie. Hiermee kon de mythe van de ‘poète maudit’ beginnen en ook de exploitatie van die mythe. Het is nu eenmaal een kenmerk van het idealistische denken te streven naar eensluidendheid. Rimbaud surrealist, Rimbaud katholiek, Rimbaud psychopaat zijn stuk voor stuk beelden die beantwoorden aan deze tendens. En het is juist omdat Rimbaud zo rijk is aan onherleidbare tegenstellingen dat zijn werk zoveel exegeten telt, die er meestal op uit zijn deze irriterende contradicties te verzachten.

Dit kan echter leiden tot wansmakelijke vereenvoudigingen waarvan het recente boek van Pierre Gascar, Rimbaud et la Commune, een voorbeeld is. Deze studie verscheen in de reeks Idées bij Gallimard. Wat Pierre Gascar van meet af aan wil bewijzen is het volgende: Rimbaud heeft weliswaar nooit actief deelgenomen aan de Parijse Commune, maar toch vertolkt zijn werk de fundamentele verzuchtingen van de eerste proletarische revolutie. De humanitaire strijd van de communards zou door Rimbaud heel sterk aangevoeld zijn en de drang naar absolute vrijheid en naar een nieuwe broederschap die Rimbaud eigen was heeft, volgens Pierre Gascar, veel te danken aan de opstand van 1871. Laten we eerst duidelijk stellen dat een aantal gedichten uit de eerste periode inderdaad rechtstreeks door deze gebeurtenissen geïnspireerd werden. Het kan niet genegeerd worden dat Rimbaud in een tekst zoals L'Orgie parisienne de vernedering en de woede van de verslagen opstandelingen op zich neemt. Maar hieruit mag men nog niet besluiten dat Rimbaud de sociale achtergrond van de revolutie begrepen had. De Commune was voor hem veel meer een gelegenheid om zijn fundamentele agressiviteit bot te vieren. Anderzijds is het natuurlijk niet toevallig dat een revolte zoals die van Rimbaud samenvalt met de eerste grondverschuivingen in de kapitalistische maatschappij. Maar voor Pierre Gascar is dit niet genoeg. Volgens hem vindt men eenzelfde nostalgie naar het verloren paradijs terug bij de communards en bij Rimbaud. En hiermee is ook

[p. 454]

alles gezegd. Van de eerste bladzijden af ergert men zich aan de idealisatie die zowel de Commune als Rimbaud ondergaan. ‘Rimbaud est un homme de gauche’, schrijft Gascar. ‘Le qualifier, selon la terminologie actuelle, de gauchiste serait peut-être plus exact.’ En dit zonder de minste ironie. Het boek zelf bewijst helemaal niets. De zogezegde humanitaire grondslag van Rimbaud wordt af en toe in apodictische termen afgekondigd. Overigens levert deze studie geen nieuwe elementen op. Een romantische biografie doorspekt met boudoirpsychiatrie en een schoolse parafrase van enkele teksten van Rimbaud: het werd allemaal links en rechts ontleend en overgoten met een nieuw gauchistisch sausje. Een staaltje van dit jargon vindt men op blz. 71: ‘(Sa conduite) montre que Rimbaud était porté vers ses semblables, non pas tels qu'ils étaient, mais tels qu'ils auraient pu être (...) si ce mouvement insurrectionnel spontané, ingénu, un des plus purs de l'histoire, la Commune, avait triomphé et avait pu sans s'altérer ou se dénaturer dans la victoire, comme cela s'est produit si souvent, s'étendre à l'ensemble de l'humanité.’ In een paar zinnetjes worden alle contradicties overbrugd; hoe kan men, bijvoorbeeld, de isolatiedrang van Rimbaud verzoenen met een eventueel humanitaristisch programma? Voor Pierre Gascar mag deze tegenstelling niet bestaan: ‘Par la voyance, par le rêve, Rimbaud ne se sépare pas, mais, au contraire, rejoint. Ce jeune poète qui vit en marge, qui oppose à chacun son silence et son regard méprisants, communie en secret avec ses semblables et construit, dans la solitude, un monde fraternel.’ Het boek van Gascar bevat bovendien een paar flaters. Titels van gedichten worden verkeerd geciteerd - ‘Les Mains de Marie-Jeanne’ i.p.v. ‘Les Mains de Jeanne-Marie’ - wat erop wijst dat de auteur zich voor alles en nog wat interesseert behalve voor de tekst. Citaten worden uit hun context gerukt en zo bruikbaar gemaakt. Isidore Ducasse (alias Lautréamont) wordt vereenzelvigd met een zekere Félix Ducasse, lid van een revolutionaire club. Deze absurde hypothese, verspreid in 1927 door Philippe Soupault, werd reeds in 1930 tegengesproken en weerlegd. Maar in de ogen van Pierre Gascar was Isidore Ducasse natuurlijk ook een communard! Daarom wordt dit groteske verzinsel in 1971 de lichtgelovige lezer opnieuw voorgeschoteld (zie p. 119). Het meest irriterende in dit boek is wel de stijl, volledig aangepast aan het didactisme van een min of meer links gerichte scoutsleider. Wij citeren ter illustratie een passage waarin sprake is over de geldzucht van de latere Rimbaud: ‘Enfin, l'amour de l'argent relaie momentanément la foi défaillante dans le monde

[p. 455]

meilleur, le monde fraternel qui s'esquissait dans la voyance. Il faut bien croire à quelque chose, quand la justice, l'égalité entre les hommes et la paix dans les coeurs semblent remises à plus tard.’ Het is nogmaals evident dat, sinds de devaluatie van de katechismus, de kleinburgerlijke ideologie de linkse kaart speelt en dit met de uiteindelijke bedoeling de diepere en permanente revolutionaire krachten te ontzenuwen of te verdoezelen.

Het weze dus gezegd: in 1971 is Rimbaud noch katholiek noch surrealist. Hij is gauchist. Weldra zal men een poster van hem op de markt brengen en die kunnen de jongens en meisjes dan naast foto's van Che Guevara en Trotski aan de muur hechten. En dit is nog lang het einde niet. Twee jaar geleden kon men in het damesblad Elle een ‘Vie brûlée d'Arthur Rimbaud’ lezen tussen de fotoroman en de recepten (‘J'ai vu l'enfer des femmes là-bas’...). Dit jaar wordt er een film gedraaid met Jean-Claude Brialy (Verlaine) en Terence Stamp (Rimbaud)... Maar waarom zich opwinden? ‘La vraie vie est absente.’