Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 116

[p. 314]

Boekbesprekingen

Nachtelijk denkwerk

Jozef Deleu is een man met niet weinig verdiensten. Iedereen kent hem als bezieler en leider van het bloeiende culturele tijdschrift Ons Erfdeel, als onvermoeid ijveraar voor een algemeen-Nederlands bewustzijn. Dat hij daarnaast nog creatief proza en gedichten schrijft is minder bekend. Dat dit schrijven wel nachtwerk moet zijn, kan niemand verwonderen. Nachtwerk, de jongste (en voor zover mij bekend de tweede) dichtbundel van Deleu, verscheen onlangs bij de Standaard Uitgeverij. Hij wordt knap gepresenteerd, in een opmaak en met tekeningen van Octave Landuyt.

Nachtwerk bevat vier afdelingen, nl. ‘Nachtwerk’, ‘Tekens’, ‘Beelden’, en ‘Plant en dier’.

De eerste afdeling moet het thematisch hebben van liefde, gezin, leven en dood, geboorte, erotiek, allemaal gegevens binnen dezelfde sfeer van ‘organisch’ leven. In de uitwerking van deze thematiek komt overigens sterk de nadruk te liggen op dit ‘organische’ aspect, dat hoofdzakelijk gesuggereerd wordt door het in-mekaar-lopen van de afzonderlijke facetten van de thematiek. Erotiek en dood, moederbinding en vaderschap, het wordt allemaal intens op mekaar betrokken tegen een achtergrond van diepe symboliek. Waar het in deze gedichten feitelijk om gaat, zijn abstracte gegevenheden, zoals het leven, de dood, het zijn, de geest. De individuele gedichten met hun incidentele onderwerpen worden evenzoveel benaderingen van deze ‘metafysische’ grootheden:

‘mijn vrouw proberen te begeren
en tasten in haar slapend vlees
naar de bronnen van het leven.’

Elders wordt een erotische beleving omgebogen tot een mysterievolle deelname aan de eeuwige kringloop van het bestaan. De individuele mens wordt contingent, ten voordele van de zin, die hij incarneert:

‘wij, de eerste mens, keren terug
naar het beeld in elkander.’

In dezelfde zin is er sprake van

‘...het oeroud
avontuur
van kussen
en van vuur.’

Dat wil niet zeggen, dat het individuele uit deze gedichten totaal verdwenen zou zijn. Het blijft en zorgt ervoor dat de poëzie nergens ontaardt in steriel filosofisch beeldenspel. Er is een voortdurende wisselwerking tussen persoonlijke beleving en universele betekenis. Dat deze interactie poëtisch zeer

[p. 315]

vruchtbaar kan zijn, bewijst het zeer goede gedicht ‘De eerste mens’, een geslaagd voorbeeld van harmonie tussen emotie en mythe, tussen verbeelding en gedachte:

‘Naakt en uitgestrekt
versteent zij tot herinnering,
wordt zij vuurvast teken
in de oksel van de nacht.’

Dat die verbinding niet steeds even feilloos tot stand komt, is normaal en vergeeflijk.

Een anderssoortige verbinding brengt de cyclus ‘Tekens’ tot stand. Hier wordt een liefdesbeleving uitgedrukt in de symbolen van de taal:

‘Je bent een letter
in mijn naam
een rode klank
in mijn zin
Je bent een teken
in de wand
van mijn leven
geëtst
en vuurvast
gebrand.’

Vijf korte, tot het essentiële beperkte, a.h.w. geëtste gedichten, die er in hoofdzaak op gericht zijn, via de identificatie van liefdesuiting en taal de symbolische dimensie van de ‘tekens’ van de liefde te duiden.

In de reeks ‘Beelden’ werkt de thematiek van de vorige gedichten door, in een onafgebroken poging om toevallige verschijningsvormen te betrekken op hun oergrond, op de antitethische krachten van leven en dood. In deze context is het logisch dat de gedichten uit de laatste afdeling, ‘Plant en dier’, precies naar deze primitievere bestaansvormen grijpen om de toenadering tot het oermysterie van de oorsprong en van het einde beeldend op te roepen.

‘De jaarringen lopen
met dagen vol
van de verbruikte zon
blijft taal noch teken.

In oker en bruin
staat alles geschreven
de wortels roesten
onder de grond.’

J. Deleu heeft een alleszins homogene bundel geschreven, een niet-aflatende confrontatie van zichzelf en de verschijnselen rondom hem, met de diepere, mysterieuze, mythische achtergrond ervan. In de gevallen waar deze confrontatie het minst expliciet naar voren komt, is zijn poëzie het best geslaagd. (Bijv. het laatst geciteerde gedicht.) Elders overheerst het construerend denkwerk.

Dan haalt het in dit Nachtwerk het ambachtelijk ‘werk’ op de poëtisch beeldende ‘nacht’.

Hugo Brems

Plattegrond van een bestaanskrisis

Rob Goswin is onder de jongere Vlaamse dichters een geval apart. Hij is dat door zijn hardnekkigheid, door zijn zucht naar erkenning, zijn baldadigheid in geschrifte, zijn eclectisme, zijn massale publikatie.

[p. 316]

In de jaren '68-'69 verschenen van hem niet minder dan vijf verzenbundels, de ene al meer overhaast dan de andere. En nu. Nu is het eindelijk zo ver: Rob Goswin slaagt erin zijn aparte positie onder de jonge dichters te bevestigen door de loutere kwaliteit van zijn poëzie. De huid van Mechelen (Brugge-Utrecht, Desclée de Brouwer, Serie ‘Noorderlicht’) is een goede bundel.

Goed, omdat de stevige en suggestieve gedichten een synthetisch en organisch samenhangend geheel vormen. Dat geheel wordt gedragen door een centrale problematiek en een alles doordringende en overkoepelende beeldspraak.

De problematiek is die van een acute geestelijke vertwijfeling. De beeldspraak berust op een confrontatie van existentiële lichamelijke metaforiek met symbolisch doorleefde elementen uit het stadsbeeld. Dat blijkt al uit de titel. Meer nog uit de gedichten zelf:

‘Mechelen, de stad zonder hals’ (8)
‘De brug over de Dijle bloedt in duizend ledematen’ (9)

Dit samenspel wordt verruimd door een integratie van gegevens uit het historische verleden van de stad, die op de actuele crisissituatie betrokken worden. Zo ontstaat een grillige, maar toch intens gestructureerde beeldenwereld. Een stadsbeeld dat een mensbeeld is. Een belijdenis van zuiver individuele emoties, die door hun verbinding met de boventijdelijke elementen van historie en stad, van natuur en lichaam veralgemeend en geuniversaliseerd worden:

‘In deze stad slapen:

Een langzaam waken als een nomade
Met tien vingers gespreid en bevend open
Rondom de sluipende katten
Van haar heilige stroom.

Is cipier zijn in de tuinen van haar schoot.
De ogen ratelslangen rond de huid’

(13)

Het blijft wel zo, dat Goswin meer dan eens valt in al te gemakkelijke emotionele beeldspraak of in hyperbolische constructies, die de werkelijke diepgang van de bestaanscrisis eerder afzwakken dan evoceren. Maar voor het eerst worden zij in de minderheid gesteld door verrassend rijke combinaties die een ingehouden tragiek zeer direct op de lezer overbrengen:

Zo houd ik mij in leven:
Een duif die angstig is omwille van het brood.’ (19)

Goswin bereikt in de beste gevallen deze poëtische kracht, door enkele opvallend veel voorkomende stilistische procédés, zoals het asyndetisch opsommen van korte, gebalde beeldende zinnen: door een klare scheiding en verbinding van belijdenis en beeld door een dubbele punt. Door het vervangen van ik-constructies door infinitieven e.a. onpersoonlijke vormen van het werkwoord e.d. Die technieken bewerken een welkome versobering en geven de indruk, dat de dichter zich een soort stilistische zelftucht heeft opgelegd, nodig om de overweldigende innerlijke chaos van deze existentiële crisis poëtisch te ordenen en daardoor ook menselijk te overmeesteren.

[p. 317]

En dan zijn er nog ‘De zeven heilige brieven aan de aarde’, proza-brieven aan zijn zoon, aan zijn moeder, aan L.M. van den Brande, Pol le Roy en aan ‘Haar’. Veel rechtstreekser dan in de gedichten wordt hier de crisis verwoord, uitgestort in een barokke chaos van metaforen, abstracties, emoties, anekdotiek. Waarachtig tragische documenten met enkele prachtig-aangrijpende passages, maar als geheel m.i. te overdadig, te impulsief en passioneel om literair niveau te bereiken. De warrelende beelden verraden te veel hun onmiddellijke, onafstandelijke emotionele oorsprong.

Maar in verband met deze ‘Bezwerende klacht en gespannen pogen tot zelfredding en handhaving’ zijn dergelijke opmerkingen wellicht op pedante wijze naast de kwestie. Evengoed als publikatie ervan in dit literaire kader naast de kwestie is.

Hugo Brems

Bekoorlijk tafereel

In de Nederlandse poëziewereld gebeurt veel. Het gekste eerst.

Zo verschijnt nu bij de Arbeiderspers een ‘Album’, verzen van een zekere Jacques A. Waterman. Het boekje is uitgegeven in een rood fluwelen kaft, met goud bedrukt (meer bepaald ‘velourskarton’). Zo ook is het papier niet minder dan ‘80 grams lichtgetint gevergeerd opdikkend houtvrij roman’. Niet anders zijn de gedichten. Om niet in een saaie en weinig verduidelijkende omschrijving te vallen, liefst een specimen:

‘Bleker en bleker steeds werden zijn kleuren,
Zijn kuch nam zware hoestgedachten aan.
Veerkracht nam af. Het klamme zweet brak baan
Bij elke inspanning. Dof hing zijn haar te treuren.

Dat is de eerste strofe van ‘De ziekten’. De andere strofen en de overige gedichten zijn van hetzelfde gehalte. Voorwaar een bekoorlijk tafereel. Een mild 19de-eeuws moralist en rijmelaar, verdwaald in 1970. Wel leert ons de inhoudsopgave dat de gedichten meestal dateren van 1948-1952, maar dat kan het anachronisme slechts vergroten. Het is immers zo dat de nieuwrealistische poëzie, die sinds enige tijd in Nederland de toon aangeeft, veel dichter bij het 19de-eeuwse huiselijke realisme en bij de romantisch-ironische poëzie staat, dan die van de jaren '50. Dat verklaart trouwens wellicht de belangstelling voor en de publikatie van deze verzen. Een zeker snobisme zal daaraan ook wel niet vreemd zijn.

Dat wil niet zeggen, dat ik voor deze heimweevolle, ironische, humoristische en boven alles zeer taalvaardige verzen geen waardering zou kunnen opbrengen. Integendeel, zij bekoren mij zeer, door hun vaak nonsensicale wendingen, hun plechtstatige spot en hun oprechte vertedering.

Waterman doet zich voor als een ‘spectator’ uit een andere tijd, die het gedoe gadeslaat en noteert in een vorm en een taal die de zijne zijn. Maar zij

[p. 318]

zijn niet de onze. Wij, de geobserveerden, ervaren er ons als vervreemd. De taal van Waterman bewerkt juist die objectiverende deformatie, die nodig is om wat normaal lijkt als grotesk te doen verschijnen. Hij is dus toch een kunstenaar.

Zijn taal bereikt dat effect door het bewust dooreenhaspelen van verschillende taalsferen, -niveaus en -kringen, en door een gewilde discrepantie tussen thema en stijl. Hij is dus toch een dichter. Kijk maar:

De man, die op straat U
zo vriendelijk groet,
Die knikt door de knieën,
Wanneer g'em ontmoet,
Staat thuis voor de spiegel
En zwaait er zijn sabel
En dorst naar Uw bloedstroom,
Noteer dat, notabel!’

Hugo Brems

Aforismen

Aforismen zou men kunnen omschrijven als puntig-pittige taaluitingen die door hun gewoonlijk antithetisch en paradoxaal karakter aandacht vragen voor zichzelf en die terzelfder tijd getuigen van een kritische kijk van de auteur op mens en maatschappij. Voorwaar geen genre voor beginners! Georges Guilbert heeft het aangedurfd er zo maar eventjes honderd in een boekje samen te brengen (100 Aforismen, G. Guilbert, Murissonstraat 152, 8530 Rekkem, 50 fr.). Alle lof voor de poging. Het ‘voortreffelijk succes’ waarmee Jozef Deleu hem in een woord vooraf bij voorbaat bedenkt, lijkt me echter een minder gepaste, zij het heel begrijpelijke, vriendendienst. Zeker, er staan hier en daar sententies in waaruit ‘waarachtigheid en vaak schokkende openhartigheid’ zijn af te lezen. We missen echter doorgaans de pittigheid van zegging waaraan een aforisme zijn eigen-waarde ontleent. Tal van ‘gezegden’ over liefde en leven, grote en kleine kwalen, stijgen niet uit boven alledaagse banaliteiten. Toch werden we door een paar zinnige woordcombinaties gepakt. Oordeel zelf: ‘Zonder hart kan men ook hartstochtelijk doen’, of ‘Ouden van dagen, zegt men, maar men vergeet hun nachten.’

H. van Gorp