Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 116

[p. 141]

Hugo Brems / Zoeken naar poëzie

Als Colibrant-uitgave verscheen Leda of het herleven van Clem Schouwenaars. Het is een relatief lijvige bundel, die een hechte en zeer aparte structuur vertoont.

De gedichten spelen op twee tijdsniveaus. Een eerste reeks behandelt de periode vanaf de geboorte van de dichter (1932) tot 1965. De tweede reeks spreekt over de jaren 1967-1968. Beide reeksen worden tegen elkaar uitgespeeld door telkens afwisselend een gedicht uit het ‘verleden’ en één uit het ‘heden’ op te nemen. Verleden en heden worden echter niet enkel structureel tegenover elkaar geplaatst, maar vooral emotioneel. Het titelgedicht kondigt dat overduidelijk aan. Het is geschreven vanuit de optiek van ‘1967’:

Vals is mijn geboortejaar
in alle registers en papieren.

Dat immers is het jaar
negentienhonderd zevenenzestig,
waarin ik waarlijk tot leven kwam,
dit immers is het jaar
dat Leda's liefde levend werd in mij.
(...)

En alle jaren vroeger waren zoekend wachten
op dit jaar van Leda's dageraad. (5)

De ontmoeting met Leda, de plotselinge en overweldigende liefde bewerken een soort nieuwe geboorte, een opstanding uit de kleurloosheid en onbevredigende sleur van het leven, Dat leven, als kind, als student, als soldaat, als werknemer, als vader, als schrijver, is het thema van de reeks gedichten over het verleden. In het licht van het nieuwe leven wordt het oude onder woorden gebracht, krijgt in die woorden zijn definitieve gestalte, zijn gefixeerde betekenis. Het wordt uitgestoten.

[p. 142]

Het verbleekt tot schijnleven tegenover de glans en het verliefd enthousiasme van de dagen en nachten met Leda.

De periode met Leda loopt van 21 mei 1967 tot begin 1968: van de ontmoeting na een wedstrijd voor beatorkesten over de gestolen ontmoetingen en uitstapjes, met als hoogtepunt een gezamenlijke reis naar Tsjechoslowakije, tot de rustigere en diepere liefde van najaar en winter. Voorwaar een ontroerende geschiedenis. Bovendien een originele conceptie voor een dichtbundel.

Wat levert dat op aan poëzie?

Het is niet eenvoudig hierop een eenduidig antwoord te geven. Laat ons beginnen met de weinig oorspronkelijke constatering, dat de bundel de gebreken vertoont van zijn kwaliteiten. Het blijkt nooit gemakkelijk voor een dichter om een intens beleefde, actueel alles vervullende emotie om te buigen tot de algemeenheid en ‘neutraliteit’ van poëzie. Voor een lezer van gedichten zijn weinig dingen zo storend als een overstromend en opdringerig gevoel, d.w.z. een gevoel dat de woorden te buiten gaat, dat niet de tijd of de beheersing gevonden heeft om zich in het eigen idioom van het gedicht te laten vertalen, er zich in te nestelen. Het gevoel is geen poëtisch gevoel geworden. Het springt op de lezer af, los van de woorden die het oproepen en die er niet levensnoodzakelijk mee verbonden zijn. Dat is de fout van vele sentimentele poëzie evengoed als van talrijke hartstochtelijk humanitair bewogen gedichten. Het is een factor die heel wat van de hier verzamelde gedichten fataal doet uiteenvallen. Regelmatig wordt een goed gedicht uit zijn voegen gelicht door een begrijpelijke, maar functioneel zeer storende drang naar explicatie, naar verantwoording, betoog en confidentie. Het is inderdaad heel moeilijk, wat Schouwenaars hier onderneemt. Hij moet voortdurend balanceren tussen apoëtische uitersten om de juiste, koele en toch warme, neutrale en toch ontroerende toon te behouden tussen gemoedsuitstorting en zielloze mededeling van feiten, omstandigheden en toestanden. Hij slaat wel eens door naar beide kanten. Soms ook bereikt hij een bewonderenswaardig evenwicht, bijv. in verzen als die over zijn dochtertje, over de dood van zijn vader e.a. Veelzeggend is, dat het hier meestal de gedichten betreft uit het verleden. Een verleden waarvan afstand genomen wordt, maar waarvan de sporen dieper in het vlees zitten en daardoor dieper in de taal geïntegreerd kunnen worden.

Dan is er nog een tweede keerzijde, die van de voorbeeldige structuur van de bundel. Om na elk gedicht naar de andere tijdsdimensie te

[p. 143]

kunnen overschakelen en toch alle belangrijk geachte momenten uit de biografie en alle gekoesterde facetten van de liefde aan bod te laten komen, wordt wel eens wat kunst- en vliegwerk uitgehaald. Sommige gedichten zijn niet meer dan bladvulling. Er moest nu eenmaal weer eentje van de andere soort volgen. Met behoud van alleen de enkele hoogtepunten uit beide complementaire cycli zou het geheel veel sterker, gaver en in zijn ‘verdichting’ zelfs vollediger geweest zijn.

Dat zijn heel wat bezwaren, zij nemen nochtans niet weg, dat de enkele gave verzen, die men na enig zoeken vindt, mij bijzonder dierbaar zijn. Dierbaar omdat zij de poëzie in de meest simpele woorden brengen, in een taal die niet zwanger is van Het Mysterie, maar, volgens de allerbeste der poëtische tradities, verbluffend van vanzelfsprekende eenvoud.