Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 116

[p. 53]

Luk Adriaens / Iets van warmte

Sinds de literaire theorie het belang van het vertelstandpunt aangetoond heeft, merkt men in heel wat romans de vaak bedenkelijke neiging om met ik-, hij-, en gijvormen te experimenteren. Dit is ook het geval voor Herman Leys' eerste werk; de auteur heeft namelijk in zijn zeer klassiek verhaal voortdurend insnijdingen gemaakt waarin een verteller zich over zijn eigen verteltechniek bezint. Dit betekent niet dat de wisseling van ik- en hij-vorm hier onfunctioneel zou zijn, integendeel.

Iets van Warmte (Standaard Literatuur Vandaag, 1970, 179 p.) is een stuk bittere bezinning waarin de protagonist, Karel van Hout, met zichzelf afrekent. Daarom onderneemt hij vertwijfelde pogingen om zijn vroegere leven als seminarist en zijn pijnlijke intrede in de wereld los te maken van de toestand waarin hij zich tijdens de schrijfakt bevindt. Aanvankelijk slaagt hij in zijn opzet ‘toen en nu streng (te) scheiden, hem van mij.’ (p. 35). Schrijven veronderstelt gespletenheid, ‘jezelf zien alsof je een ander was, en toch over een ander of over jezelf schrijven alsof je er binnenin zat.’ (p. 34). Dit schizofrene avontuur lukt Karel aanvankelijk wel. In de ik-sequenties ondervraagt hij zichzelf over het hoe en het waarom van zijn schrijven; tegenover deze reflexieve passages staan dan de personeel vertelde hoofdstukken, kwantitatief gezien de hoofbrok van de roman. Hierin overheerst de afstandelijkheid; de verteller wil zijn verleden voor zichzelf inzichtelijk maken door het te objectiveren. Zo ziet hij zichzelf de grootstad inwandelen op zoek naar werk, hij kijkt meewarig neer op zijn wereldvreemdheid en volgt ‘van ver’ zijn relatie met Claire, een gescheiden vrouw, en haar dochter Francesca. Wanneer hij echter affectief te sterk betrokken geraakt op beide vrouwen, in het bijzonder op Claire, slaagt hij er niet meer in de Cartesiaanse scheiding tussen ‘hij’ en ‘ik’ vol te houden. De lezer is dan ook niet verrast wanneer hij leest ‘Had ik die avond met haar (d.i. Claire) naar bed willen gaan, ik geloof niet dat ze zou geweigerd hebben.’ (p. 94) (cursivering van ons). Toch kan de verteller voldoende beheersing opbrengen om de

[p. 54]

scène waar Claire en hij zich aan elkaar geven, in de hij-vorm te beschrijven. Wat zich hierna afspeelt vormt als het ware één blok bitterheid (het is trouwens ook het langste hoofdstuk van de roman), waarvan de nasmaak zo sterk is dat alle afstandelijkheid in het vertellen opnieuw wegvalt. Hierop volgt een o.i. minder geslaagd hoofdstuk waarin Karel in vertwijfeling de toekomst van zijn liefdesverhouding beschrijft; het geheel is een geobjectiveerd stuk fantasie, technisch interessant, maar nogal hol en op het randje af pathetisch. Het boek sluit met een laatste zelfondervraging van de verteller; een echte catharsis heeft zijn biecht in romanvorm niet kunnen bewerken, maar toch heeft ze hem menselijk verrijkt: zijn avontuur met Claire heeft hem de ‘Unzulänglichkeit menschlichen Strebens’ (Brecht) letterlijk aan den lijve doen ondervinden. Het absolutisme van zijn seminarieperiode heeft plaats geruimd voor de nederige hoop ‘dat dit domme ik iets of iemand kan bereiken’, dat Karel van Hout toch in staat zal zijn ‘iets van leven’, ‘iets van warmte’ te geven (p. 178).

Meteen wordt het ook duidelijk dat de verhouding tussen de oude en de nieuwe wereld, verhouding die zich formeel uitdrukt in het spel met de vertelstandpunten, het centrale gegeven uit de roman is. Reeds in de openingsscène van het verhaal wordt dit (té?) duidelijk gemaakt in de tegenstelling tussen ‘vroeger leven’/‘schaduw’ en ‘wereld’/‘zon’, met tussen beide polen de twijfel: ‘Karel van Hout kwam met de laatste reizigers uit het Centraal Station. In zijn grijs pak (...) schoof hij naar buiten, tot aan de rand van de schaduwvlek, en aarzelde daar even. De drukke wereld lag opengebroken in de zon.’ (p. 6; cursivering van ons). Dezelfde antithese tussen verleden en heden vinden we o.m. terug in het hoofdstuk waar Karel aan Francesca een logische uiteenzetting over Drievuldigheidsmystiek tracht te geven, en tegelijkertijd voor het eerst overweldigd wordt door de lichamelijke aanwezigheid van Claire.

Elders schuiven deze twee tegengestelde werelden in en over elkaar. Bij een van hun eerste ontmoetingen schrijft de verteller het volgende over Claire: ‘Zij stond op, wel langzaam, en liep naar de deur. Als een priesteres, dacht Karel (...)’ (p. 20). Elders reageert hij als volgt bij het zien van de heterogene massa die de zondagsmis bijwoont: ‘En met heel die kudde hier... Hij had het niet zo kerkelijk bedoeld, kudde, maar het trof hem dat het woord hier twee betekenissen had en dat ze elkaar dekten.’ (p. 37). Dit laatste voorbeeld wordt echter ontkracht door de uitvoerige toelichting die erop volgt. Een dergelijke nadrukkelijkheid is een permanent gevaar voor een werk waarin de

[p. 55]

introspectie een belangrijke plaats heeft. Herhaaldelijk hinderde ons Leys' gebrek aan verbale beheersing, in het bijzonder in de passages waar Karel zijn twijfel omtrent Claire en Francesca uitdrukt; het geheel geeft soms de indruk van een goedkoop psychodrama. Een keer (van p. 114 tot p. 116) vergaloppeert de auteur zich, nl. waar hij de verteller via de ogen van Karel-de-vroegere kritiek laat leveren op de onmenselijke grootstad. Het wordt een stuk scheldproza à la Paul Brondeel, een brok retoriek die vierkant haar doel mist.

Een positief punt in Iets van warmte is daarentegen het filmische karakter van de roman. Bepaalde scènes, zoals de ouverture die we zopas bespraken en het einde van nagenoeg elk hij-hoofdstuk, spreken vooral visueel sterk aan. Boeiend is ook de aandacht voor het schijnbaar onbenullige detail dat door regelmatige herhaling tot een obsessie wordt. Zo zien we Claire steeds opnieuw de as van haar sigaret aftikken, of met twee vingers over een haperend tafelkleed vegen; Karel ergert zich aan een deurkruk die averechts draait, enz. Deze en andere elementen scheppen een Greene-achtig klimaat van kleinheid, lusteloosheid, twijfel en onmacht die, niettegenstaande de lichtere toon van de slotsequens, de dominanten van Leys' debuutroman vormen.