Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 116

[p. 50]

Hugo Brems / Weergalm

Kort na de veelbesproken verzamelbundel Spel en Spiegel, waaraan wij vroeger een kroniek wijdden, verschijnt van Pol le Roy een nieuwe lijvige publikatie. De uitgave is even verzorgd als de vorige. Weergalm (Brecht/Antwerpen, De Roerdomp, 1970) bevat ruim 100 gedichten uit een periode, die loopt van 1943 tot 1969. Wel ligt er een duidelijke chronologische kloof tussen enkele bundels uit de periode 1943-1949 en andere uit 1967-1969. Die kloof is ook in stilistisch en thematisch opzicht aanwijsbaar.

‘Modulaties’, uit 1943 omvat meestal korte, zeer lyrische, vrij vage gedichten rond kernwoorden zoals ‘zon’, ‘stenen’, ‘maan’, ‘avond’, ‘dood’, ‘zaad’, die in de latere evolutie tot werkelijke sleutelwoorden zullen ontwikkelen (cfr. ook Spel en Spiegel).

De bundel getuigt van een hartstochtelijk leven in een wereld van symbolen en grootse idealen, waarin het gewone sacraal-mythische dimensies toebedeeld krijgt (bijv. ‘Mythe’, blz. 47). Typisch voor deze bundel en tegelijk al vooruitwijzing naar het latere werk, is de simultane beleving van erotiek en poëzie als deelgebieden van de creativiteit, die zelf als een kosmische werkelijkheid wordt beschouwd, die toegang geeft tot de eeuwigheid.

Het klinkt, zo geformuleerd, heel abstract en artificieel, maar in de beste gevallen weet Le Roy het waar en levend te maken:

‘Zo rijs ik met de welpen van het licht
en god die scheppend in zijn schepper wijlt
ten avond waar uw schoot gedegen ligt.’ (48)

Of in het zeer mooie ‘Portret’ (50):

‘Ik daal in 't woord en rijs in zijn arkanen
als in de poorten van mijn vrouws gelaat.’

Geslaagde taalvondsten worden nog al te veel afgewisseld door retorische overladenheid in de trant van ‘de kelk haars lichaams bloemenzwaar’.

Hier dient er nochtans aan herinnerd, dat deze verzen dateren van vóór 27 jaar, van zeven jaar vóór de revolutie van de Vijftigers, toen

[p. 51]

er ten onzent een eerder lauw en steriel poëzieklimaat heerste. Dat Le Roy toen toch, naast conventionele, post-Van de Woestijniaanse retoriek, ook zeer intense metaforen en surrealistisch getinte woordcombinaties schiep, moet als een reële verdienste worden aangerekend.

Na het poëtisch minder belangrijke ‘God’, volgt de bundel Vuurvlinder uit de jaren 1946-49. Het eerste deel daarvan, ‘Loutering’, is een verslag van een innerlijke crisis, waarin afgerekend wordt met vele vroegere idealen, met bedrieglijke waarden en schijnwaarden. Opstandigheid, berouw en verbittering wisselen elkaar af in een soort ‘noche oscura’. (Zie o.m. blz. 62 en 63-64). Het meest expliciet is het gedicht ‘Afrekening’, waaruit de welsprekende verzen:

‘Wat deert ons uw geluk? Wij zijn doorwalgd
van al uw zoetheid en schijnheiligheid
wij kennen 't woord dat krist als vurig zand
wij aten 't rottend woord van 't vaderland
de spinnen van religie en gezin.’ (66)

Deze typisch naoorlogse verbittering kan niet verhinderen dat in ‘Stapstenen’, de tweede afdeling uit deze bundel, een hernieuwd geloof in de schoonheid en de liefde tot uiting komt, en in de poëzie, die van beide het getuigenis en de bevestiging is:

‘Lang kloeg een woudhoorn zijn verlies
lang lei de stilte zijn geluk verloren
maar van de sterren blies
een weergalm godlijk op de horen.’ (80)

Bijna twintig jaar later verscheen Cruciaal. Als geheel is deze bundel een kritiek op milieuvervuiling in de ruimste zin:

‘een wereld robots & comfort
verkrachte natuur chemische gruweldroom’.

Er spreekt een cultuur- en beschavingspessimisme uit, gegroeid uit het besef, dat de mens zich roekeloos van de natuur, van zijn oorsprong en van zijn diepste zelf verwijdert. Dat pessimisme culmineert in het apocalyptische ‘aarde heerlijke planeet’ (112). Dat ook het woord, de toevlucht van de dichter ontkracht en misbruikt werd, en ‘tot steriel idool verheven’, maakt de zaak alleen maar erger.

Eruptief (1967-1969) is minder hecht gestructureerd. Er blijken meer ‘gelegenheidsgedichten’ in te staan, gegroeid uit toevallige, wisselende stemmingen van het ogenblik. Talrijke opdrachten aan vrienden bevestigen die indruk. Dat de poëtische kwaliteit daar niet noodzakelijk onder lijdt, bewijst bijv. het virtuoze ‘Idyllisch’ (135):

[p. 52]

 

‘maar in ontkiemde klaarten

 

verblindend binden blinde meisjes

 

hun overrompelende ranken op’.

Sterker komt nu ook het doodsbesef naar voren, gekoppeld aan de louterende kracht van de vrouw. Sommige van deze gedichten bereiken een hoge graad van intensiteit door concentratie en weglating van alle franje (bijv. ‘heilig spel’ blz. 151). In andere gevallen is het resultaat fragmentair, hermetisch en verijld.

De hoge poëtische eisen, die de rijpe, maar niet minder vitale dichter zich in de laatste bundels stelt, zijn er de oorzaak van dat hier de sterkste gedichten naast de jammerlijkste mislukkingen staan. De gestelde eisen houden niet enkel verband met de boven gesignaleerde woordconcentratie, maar ook met de thematiek. Er wordt gestreefd naar de verwoording van een synthese, een ‘Synopsis’ van de levensweg, gericht op het bereiken van het absolute en van de eeuwigheid.

Deze tendens mondt uit in het slotgedicht ‘Een tekst’. Graag zou ik dit poëtisch testament, deze ultieme verantwoording van een gloedvol dichterschap, in extenso citeren. Laat ons echter volstaan met de laatste strofe, die de levenskracht van de jonge 65-er ten overvloede illustreert:

‘en wààr de god is
weet men weet men niet
vraagt men vraagt men niet
maar hoe zijn hartslag klopt in al
de sterren vonkend in ons geestelijke aderen
aandacht roerloos in ons open hand
van fonkelende juwelen niets
dan 't overvol geluk van 't NIET
dat in zichzelf het AL geniet
en zoent in een versmolten zaligheid
van lippen die de woorden zelf
der alverklaring zijn & grondeloos
der duisternis van lust

dit IS het PARADIJS’. (184)