Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 113

[p. 555]

Boekbesprekingen

Astère Michel Dhondt De wilde jacht. De bezige bij, Amsterdam, 1968. 92 biz. Ingenaaid.

Driekeer is scheepsrecht. Nu wij de wereld en de letterkundige motieven van Dhondt kennen door God in Vlaanderen, Zeven geestige knaapjes en zijn jongst verschenen verhaal, dat hij De wilde jacht heeft geheten, kunnen wij trachten van zijn kunst en kunstmiddelen een bestek op te maken. Laten wij beginnen met het aardrijkskundig gegeven. Hoofdplaats van de handeling is het platteland in de nabijheid van Gent, waar het landelijke dorpsleven nog standhoudt en terzelfder tijd, langs de kasteeltjes uit de vorige en de villa's uit deze eeuw, een verstedelijking doordringt die op de jonge generaties inwerkt. Ter afwisseling voert de schrijver zijn personages weleens naar de Vlaamse kust, waar Oostende zijn voorkeur geniet. Die personages bestaan uit een zwerm lieve jongetjes, die van naam en haarkleur verschillen, maar overigens allemaal even verlokkelijke dijtjes, borstjes en gezichtjes hebben. Naar schatting moeten het knapen tussen de zeven en twaalf jaar oud zijn, lang geen onschuldige engelen meer, die op een verbazende manier de kunst van de vleselijke uitdaging beoefenen. De kerel die daartussen loopt als de grote verleider, zegt op een bepaalde plaats dat zijn jeugd nu voorbij is, wat wel geen aanvechtbaar uitsluitsel geeft over zijn leeftijd, maar toch het vermoeden doet rijzen dat hij de dertig nadert. Hij vertelt het verhaal in de ik-vorm. Ten derde treden er nog enige minder sympathieke figuranten op, een ‘pastoorsrekel’, uitgeloogde geperverteerden, kwezels, kosters en oude wijven.

Een verwikkeling met een ontknoping hoeft de lezer niet te verwachten. Men mag De wilde jacht van achter naar voor lezen, beginnen op bladzijde 30 of bladzijde 60 en het komt terecht en overeen uit. Wat er gebeurt, wordt telkens weer hernomen en zou zonder de sensuele prikkel gewoon vervelend zijn. De ik-persoon ontmoet almaardoor jongetjes, liefkoost ze als het pas geeft en zwijgt voor de rest. Wat voortdurend gesuggereerd wordt, moet de aandacht boeien en de verkoop van het boek waarborgen. Soms is er een beeld of een poëtische opmerking die de eentonigheid van het verhaal opheft en aantoont dat Dhondt zich niet mag fixeren op een procédé dat op een maniërisme is uitgelopen. Ofwel moet hij de lengte van zijn verhalen bekorten of de inhoud verruimen.

A. Demedts

Luud Stallaert De carnavalspop. Uitg. Desclée de Brouwer, Brugge-Utrecht 1968. 196 biz. Ingenaaid 150 fr.

Als men aanneemt dat een schrijver het

[p. 556]

recht heeft een eigen wereld te scheppen, waarin alles wat in onze wereld niet kan waargemaakt worden, mogelijk is, valt ons voornaamste bezwaar tegen De carnavalspop van Luud Stallaert weg. Zijn roman vertoont een dubbel gezicht, realistisch en symbolisch. Ook dat is een gevaarlijke eigenschap, daar ze zo licht verwarrend werkt en het verwijt van onwaarschijnlijkheid uitlokt.

Maar laten wij eerst het gegeven van de roman navertellen. Op een dorp ergens in het Zuiden, voortgaande op de namen zou het Spanje kunnen zijn, bestaat een folkloristisch gebruik dat nog uit de voorchristelijke tijd moet stammen. Op vastenavond wordt in het openbaar een pop verbrand. Blijkbaar gaat de gewoonte terug op een oeroude godsdienstige plechtigheid, waarbij dieren en misschien mensen geofferd werden. De man in het dorp die het feest regisseert, is de onderwijzer, eens een zeer arme jongen, die met de hulp van anderen gestudeerd heeft en nu zelfs een academische graad zal halen. Uiterlijk is er aan hem niet veel te merken van zijn innerlijke gesteldheid, van zijn gespleten persoonlijkheid en overspannen geest. Zoals Jeanne d'Arc hoort hij stemmen, die hem zeggen dat hij zal genezen als er iemand bereid is daarvoor zijn leven te offeren.

Het onderwijzeresje Jeanne, een meisje met een edelmoedige godsdienstige overtuiging, zal de onderwijzer een handje toesteken om de carnavalspop van dat jaar - ze beeldt de heilige Jeanne d'Arc uit - klaar te maken. Terwijl zij daarmee bezig zijn, vraagt hij haar dat zij zich, uit liefde tot hem, levend zou laten verbranden. Vanzelfsprekend slaat zij dat voorstel van een krankzinnige af. Maar hij bindt haar, duwt haar een prop in de mond, en omzwachteld met touw en repen papier, gemaskerd en voorzien van helm en harnas, zal hij haar op de brandstapel brengen.

Een nacht en een morgen wacht zij machteloos op redding of dood. In die uren voltrekt zich in haar een beslissende wending. Wat zij eerst van zich heeft afgestoten, aanvaardt zij ten slotte in die opperste overgave van de liefde, te willen sterven opdat een ander zou leven. Het verhaal eindigt waar de carnavalspop waarvan de toeschouwers menen dat het maakwerk is, door het vuur van de brandstapel zal worden bereikt.

Zo'n geschiedenis is niet geloofwaardig voor wie niet opgaat in de verbeeldingswereld van de auteur. Als die hinderpaal overwonnen wordt, volgt de lezer met stijgende beklemdheid de beschrijving van wat er in de onderwijzer en zijn slachtoffer omgaat. Het is knap onder woorden gebracht, in korte kruimige zinnetjes, die als de sneden van een vliem dieper en dieper de vezels doorsnijden, tot het gezochte orgaan, hier de laatste kern van de persoonlijkheid, wordt blootgelegd. Om die ontleding van Jeanne's ziel, van haar instemming met wat volgens haar gevraagd wordt en haar beantwoording aan de genade, heeft Stallaert zijn roman geschreven. Die honderd bladzijden zijn onvergetelijk; de honderd andere zijn al vergeten.

A. Demedts

F. Bonneure De kardinaal komt niet. Uitg. Davidsfonds, Leuven 1968. 187 biz. Ingenaaid 90 fr.

Een bundel met zes verhalen. Drie ervan: ‘Een kleine revolutie afdraaien’, ‘Duits winterverhaal’ en ‘Zo'n dwaas ongeval’ zijn in de realistische toonaard geschreven.

[p. 557]

De schrijver laat de feiten voor zichzelf spreken en houdt zich zoveel mogelijk op de achtergrond. In ‘De kardinaal komt niet’, ‘Cynea capillata’ en ‘Zijn naam was Seemark’, daarentegen is het Bonneure meer om de sfeerschepping, om zijn verhouding tot de werkelijkheid dan om de gebeurtenissen te doen. Wij weten niet welke verhalen zijn voorkeur genieten, evenmin in welke volgorde ze geschreven werden en toch zou het ons niet verwonderen als de laatstgenoemde ook de laatst ontstane zouden zijn.

Bonneure heeft van de Duitsers Böll, Rinser, Uwe en anderen geleerd dat men in een verhaal niet zoveel moet zeggen als de naturalisten het deden, die zich hun lezers als passieve belangstellenden hebben voorgesteld. Men mag er ook op vertrouwen dat zij evenveel tussen de regels door kunnen lezen als erin uitgedrukt staat. Wat Bonneure en schrijvers als hij beogen, is tweeërlei: de kiezelsteentjes van Klein Duimpjes uitstrooien waarlangs de lezer de weg van het relaas moet kunnen volgen, maar vooral nog een stemming oproepen, die vaag genoeg blijft om aan de verbeelding en herinnering van de lezer vrijheid van interpretatie te schenken.

In de hedendaagse epiek zijn zeer sterke lyrische elementen aanwezig. Nu het romantisme met alle tekenen van afschuw uit de poëzie (de politiek, de godsdienst en andere terreinen van het leven) wordt uitgebannen, heeft het in het verhalend proza een schuiloord gevonden. Het is een redding waar we blij om zijn. Als het straks weer ingehaald wordt en verheerlijkt door hetzelfde koor van bendeleden die niet persoonlijk kunnen denken, zullen de evenwichtzoekers van dan op eerbied voor de realiteit aandringen.

Voortgaande op de indeling van Croce is Bonneure evenzeer en zelfs meer een lyrisch dicker dan een verteller. Het zijn van dingen en mensen, met hun onderlinge verhoudingen, spreekt hem sterker aan dan wat er met hen gebeurt. In de grond is hij een gekwetste door de huichelarij van de wereld en de schaamteloze aanmatiging van de huichelaars. Uit zijn kunst spreekt een onstilbaar verlangen naar eerlijkheid en, wij durven het beduimelde woord bijna niet meer uit te spreken, naar liefde.

Zijn eerste reactie op een pijnlijke ervaring is driftig opbruisen in een ongenadig verwijt. Maar spoedig treedt een remming op. Het lijkt ongepast en onzinnig zo uit te varen, omdat het de pijn nog verscherpt en geen voordeel oplevert. Meteen wordt de bitterheid door weemoed overspoeld, een weemoed als het water van de zee, er is brak zout in gemengd.

Wij hebben ‘Zo'n dwaas ongeval’ van Bonneure zijn sterkste novelle gevonden; het is het meest romantische onder zijn naturalistische en het meest naturalistische onder zijn romantische verhalen.

A. Demedts

Paul Vanderschaeghe De twee honden. De Clauwaert, Leuven 1968. 169 blz. Gebonden.

Paul Vanderschaeghe, dichter, essayist, criticus, ook schrijver van verhalen en kenner van de moderne Amerikaanse en Duitse letterkunde, heeft met de roman De twee honden, althans voorlopig, zijn beste werk geschreven. Geschreven zoals ook de door hem bewonderde meesters het doen, in een directe stijl, waarvan het hoofdkenmerk de korte zinnetjes zijn, met werkwoorden gesteld in de tegenwoordige tijd. Ongetwijfeld klinkt het veel leven-

[p. 558]

diger dan de verhaaltrant van de verteller uit de negentiende eeuw, die in zijn vervoegingen het verleden als een voorbij gegeven behandelde, maar daardoor een hogere vorm van objectiviteit en epische gedragenheid bereikte.

Bij Vanderschaeghe wordt de onmiddellijkheid van zijn voorstelling ten dele door een tweede eigenschap van zijn proza opgeheven. Wij leren zijn personages kennen door het relaas van hun daden én hun alleenspraak over hun verleden. Slechts langzaam, met de ontwikkeling van het gebeuren, wordt ons min of meer duidelijk wat hun vroeger leven is geweest. Min of meer zeggen wij, omdat Vanderschaeghe scherpe aflijningen vermijdt. De personages en hun daden zijn in een half-duister gehuld, een mist, zoals in de prachtige novellen van Jacobsen, de meester in het genre.

De twee honden uit Vanderschaeghes roman zijn de ziekte van de herinnering en de vrees voor de dood. Zijn hoofdpersoon Erik Schulze is een Duits soldaat, die op alle fronten gestreden heeft en nu in het Vlaams dorp Noorderwijk een krijgsgevangenenkamp bewaakt. Hij is het die door de symbolische honden opgejaagd wordt en ten slotte de kracht niet meer heeft om zich te verweren. Zijn denken over het verleden en de toekomst - het verhaal is gesitueerd in het laatste oorlogsjaar - maken dat zijn vrees voor de dood vertrouwdheid met de dood wordt en hem doet verlangen dat er aan zijn angst maar een einde zou komen.

Als knaap heeft Schulze zijn vader zien vermoorden omdat hij nationaal-socialist was. Hij heeft het verdriet en de zorg van zijn moeder meegeleden en als reactie daarop is hij in de Hitler-Jugend en later in de S.S. getreden. Sedertdien is hij van zoveel onmenselijks getuige geweest, dat hij zich innerlijk van de partij heeft losgemaakt. Moegetergd slaan enige krijgsgevangenen hun meest gehate bewaker neer en vluchten uit het kamp. Bijna onbewust van wat hij doet, loopt Schulze met hen mee. Als deserteur krijgt hij een schuilplaats op een kleine boerderij. Daar wonen twee bejaarde mensen, een landbouwer die de Duitser slechtgezind en wantrouwig is en bevreesd voor de mogelijke gevolgen van de gastvrijheid die zij verlenen, en de boerin, begrijpend en goed, zoals de vrouw uit Andersens Moeder, die toen men haar vroeg hoe het kon dat zij tot haar ogen toe had opgeofferd om het geluk van haar kind te betalen, antwoordde dat zij een moeder was.

Half met medeweten van de landbouwer, ten dele doordat Schulze opgejaagd door zijn ‘honden’, geen levenshonger meer heeft en bijna onverschillig wordt voor wat hem kan overkomen, valt hij in de handen van een Duitse patrouille die naar hem zoekt. Hij wordt in een bosje gefusilleerd. Zoals hij het voorzien had dat het zou gebeuren, werd hij berecht zoals hij anderen berecht had. Niemand ontloopt zijn straf: wij worden vergoed met ons eigen geld. Nu uitzien naar het volgend verhaal van Vanderschaeghe, met de hoop dat de stijgende lijn verder opwaarts gaat.

A. Demedts