Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 112

[p. 519]

Kroniek
Ludo Simons
De kunst van het vertalen

Er bestaat een controverse over de wijze waarop onze literatuur in het buitenland gerepresenteerd wordt of dient te worden. Ik wil niet nodeloos terugkomen op polemieken die, ten aanzien van bepaalde gevoeligheden, noodgedwongen pijnlijk moeten zijn en die, bij alle goede intenties, klaarblijkelijk toch geen zoden aan de dijk zetten. Het is dan ook niet zonder schroom dat ik hier met een enkel woord gewag wil maken van een bepaald facet van deze zaak dat totnogtoe, merkwaardig genoeg, in de hitte van het gevecht maar nauwelijks de aandacht gaande heeft gemaakt: ik bedoel de kwaliteit van die vertalingen als zodanig. Ik acht dat evenwel een zaak van zo groot belang dat ik niet wil nalaten hierover enige bedenkingen ten beste te geven.

In het Duitse taalgebied, vanouds de trouwste afnemer van onze literaire produktie, hebben de laatste jaren behalve onze volksromans ook een aantal prozawerken met hoge literaire standing het licht gezien. Hoe komt het dan, kan men zich afvragen, dat men bijv. de naam Gilliams nog vrijwel nergens in de Duitse literaire en culturele tijdschriften heeft zien opduiken (ik bedoel dan tijdschriften van het gehalte van Akzente, Merkur, Neue Rundschau, Frankfurter Hefte, e.a.)? Een zeer grote handicap is ongetwijfeld het feit dat Elias verschenen is in een uitgeverij die weliswaar een grote afzet heeft bij een kring van boekenclubabonnees, maar die qua structuur en niveau te vergelijken is met ons Davidsfonds (dat immers ook zijn Keurreeks heeft). Die Rijnlandse uitgeverij stuurt bij mijn weten geen recensie-exemplaren naar de grote tijdschriften, of vindt er althans geen gehoor. De losse verkoop van de boeken, buiten de kringen van abonnees dus, is er in vele gevallen miniem. Met andere woorden: buiten een kringetje van getrouwen dringen deze boeken in de regel niet door. Een lovende aankondiging in de Duisburger General-Anzeiger is immers niet voldoende om de reputatie van een boek te maken in een land waar men op het stuk van de literatuur gewend is, zekere normen (mogen het dan soms snobistische vooroordelen zijn) aan te leggen.

Een andere hinderpaal op de weg naar de bekendmaking van iemand

[p. 520]

als Gilliams in het Duitse taalgebied is verder het feit dat zijn geestelijke en literaire ‘statuur’ in genen dele past in het traditionele ‘Flandern-Bild’ dat door sommigen met zoveel ijver in het leven wordt gehouden. Dat geldt niet alleen voor het buitenland, dat geldt (of gold) eveneens voor onze interne verhoudingen. Het blijkbaar koortsachtige zoeken naar voorbeelden en invloeden heeft er, van bij het verschijnen van het boek, toe geleid dat Elias omgeven werd met een halo van Rilke en Fournier, die aansprakelijk werden gesteld voor de aparte plaats welke Gilliams (die hiertoe krachtens eigen aanleg niet in staat zou geweest zijn?) in onze letteren kwam innemen. Hoeveel meer geldt dat voor Duitsland, waar tot na de tweede wereldoorlog het terrein beheerst werd door Streuvels en Timmermans (die nog in 1966 ‘België’ vertegenwoordigen in de tweedelige bloemlezing van Rolf Hochhuth Die grossen Meister. Europäische Erzähler des 20. Jahrhunderts. Kiepenheuer & Witsch, 1966²), in mindere mate door Claes en Walschap, en waar vanaf 1949 de stroom vertalingen begint te vloeien van Depauw, Matthijs, Weyts (1949), Van Hemeldonck, Van de Velde (1951), Albe (1952), Dalle, Mets (1953), Boschvogel, Germonprez, Frank Gysen, Lebeau, Leeman, Putman, Rosseels (1954) enz., die geacht werden de aflossing van de wacht te verzekeren.

Ik wil ook niet verder uitweiden over de vraag of Gilliams op dit ogenblik de Duitse lezers nog iets te zeggen heeft. In elk geval lijkt het mij ondenkbaar dat een Duitser - of welke buitenlander dan ook - die onze taal grondig zou beheersen, ongevoelig zou blijven voor het sfeerscheppende vermogen en de woordkunst van Gilliams, ook als de fabula zelf hem naar zijn smaak bijgeval te veel aan buitenlandse en met name ook Duitse voorbeelden zou herinneren. Daarmee zijn we echter bij de kern van de zaak gekomen. In hoever krijgt de Duitse lezer via de vertaling van Elias (om ons aan dat ene voorbeeld te houden) een indruk van de ‘evocatieve kracht van het woord’, volgens de kritiek een van de belangrijkste en blijvende kwaliteiten van het werk?

Om op deze vraag een antwoord te kunnen geven heb ik, met nieuwsgierigheid, de Duitse Elias-vertaling (Bonn 1964) met het origineel vergeleken. Laat ik als voorlopige conclusie vooropstellen dat het boek m.i. niet slecht vertaald is. De vertaler heeft zich kennelijk veel moeite getroost om er iets van te maken, maar deze inspanning heeft niet kunnen beletten dat men herhaaldelijk geschokt is door banaliteiten in taal en woordgebruik die verraad plegen tegenover het geestelijke gehalte en het stijlniveau van Gilliams, en dat men met leedwezen moet constateren dat zelfs syntaxis en vocabularium de vertaler her-

[p. 521]

haaldelijk met onopgeloste problemen hebben laten zitten.

Ook opmerkelijke leesfouten - om dit in het voorbijgaan even aan te stippen - komen vrij veelvuldig voor: behutsam (10) voor onvoorzichtig (14: ik citeer naar het verzameld werk), Büchlein (16) voor boeketje (18), daarentegen Eckchen (17) voor boekje (19), abenteuerliche (38) voor avondlijke (36), bedanken (64) voor bedenken (57), angemalt (64) voor gekeurd (57), zähmende (76) voor temende (67), empfindlich (82) voor gevoelloos (72), erwarten (erwartungsvoll, 114) voor verachten (98), glücklich (130) voor geduldig (110), Mauer des Hauses (28) voor muur-van-haat (28, via Mauer des Hasses?), Stunden, an denen er zehrt (41) voor uren, waaraan hij sleurt (39, via Stunden, an denen er zerrt?), Botenzimmer (122) voor zolderkamer (104, via Bodenzimmer?).

Het vocabularium dan: Arm in Arm (71) voor elkaar omarmend (63), sorglos (35) voor onverzorgd (33), Flur (33) voor bordes (32), ruchlos (38, 77) voor roekeloos (36, 68), Mieder (22) voor ceinture (23), zweistöckiges Haus (39, 109) voor tweewoonst (37, 94), Nachbarbahnhof (55) voor buurtspoorweg (50: ein abgelegner Nachbarbahnhof!), belauschen (106) voor beloeren (92), Gehöft (110) voor gehucht (94) en vele andere, te talrijk om op te noemen. Dat Einsilbigkeit (95) voor eenzelvigheid (83) niet eens zo'n slechte vondst is, mag in deze voorwaarden dan ook wel rustig aan het toeval worden toegeschreven.

Uit het gebied van de syntaxis moet ik mij, terwille van de plaatsruimte, tot een enkel voorbeeld beperken. Ik citeer twee zinnen met een voor Gilliams karakteristieke constructie: ‘Als zij langs het dienstdeurtje binnenkomen, en tante Zénobie is aanstonds in een nerveus gesprek gewikkeld, - zonder zich van iemand iets aan te trekken, komt Hermine met geroep in huis gevallen.’ (53) Het zou mij te ver voeren, deze syntactisch-stilistische eigenaardigheid, die bij Gilliams schering en inslag is, hier verder te onderzoeken. Hoe dan ook, het streepje vóór ‘zonder’ wijst erop dat dit zinsdeel bij de hoofdzin behoort (‘komt Hermine, zonder zich...’). De volgende vertaling is dus fout: ‘Als sie durch den Personaleingang hereinkommen (Tante Zénobie ist sogleich in ein erregtes Gespräch verwickelt, ohne sich weiter um jemanden zu kümmern), kommt Hermine laut rufend ins Haus gestürzt.’ (59) Een vergelijkbare constructie komt o.m. op blz. 68 voor: ‘De rechter voet vooruit, het lichaam strak en onvertederbaar, als een egyptische priesteres verheft tante zich boven ons allen...’. Ook hier slaat de vertaler de bal mis: ‘Den rechten Fuss vorgestellt, den Körper steif und reglos wie eine ägyptische Priesterin, erhebt sich Tante über uns

[p. 522]

alle...’ (76).

Er zijn nog andere constructies waar een vertaler zorgen mee kan hebben. Aloysius is gezakt voor het examen en wordt door zijn tante in het studeerkamertje opgesloten. Elias mijmert: ‘Aloysius leert moeilijk; heen en weer stappend heb ik hem zijn lessen weten opdreunen; hij legt geen belangstelling voor fijne, mooie dingen aan de dag; hij tekent niet, leest noch zingt.’ (56) De tweede zin is klaarblijkelijk - blijkens zijn constructie en blijkens de context - op het verleden betrokken. De vertaler schrijft: ‘Aloysius lernt schwer. Ich höre, wie er hin und her geht und seine Lektionen herunterleiert...’ (62) Dit wekt de indruk dat de waarneming betrokken is op de ogenblikkelijke actualiteit van de opgesloten Aloysius. Maar dat kan niet de bedoeling zijn, want even verder schrijft de vertaler correct: ‘Unbemerkt habe ich bereits an der Tür des Studierzimmers gelauscht; aber es verrät sich seine Anwesenheit durch kein Geräusch an dem zugigen Schlüsselloch.’ (63)

Deze enkele beschouwingen over syntaxis willen wij afsluiten met de opmerking dat de vertaler al eens een zin helemaal onvertaald laat. Zo ontbreekt op bladzijde 46 van zijn vertaling de centrale zin: ‘Ik heb mijn eigen verbeelding als het ware overtroffen en nu kom ik ontluisterd in een bezwijming terecht.’ (43)

Ook schoonheidsfouten van alle aard - en daarmee naderen wij het terrein van de banaliteiten in taal en woordgebruik - zijn in de vertaling niet zeldzaam. Ik citeer er weer enkele: von unerfülltem Begehren erfüllt (44) tegenover door onvoldane begeerte beslopen (41), meine bilderschaffende Einbildung (45) tegenover mijn beeldenscheppende geest (42), Süssigkeiten und allerlei Kleinigkeiten (72) tegenover snoep en koddige snuisterijen (64).

Aan te tonen, ten slotte, hoe van Gilliams' doorgloeide proza in de Duitse vertaling op tal van plaatsen slechts sintels en asse zijn overgebleven, zou een uitvoeriger stilistische analyse vereisen dan in het bestek van korte beschouwingen mogelijk is. Ik wil slechts twee voorbeelden citeren en de lezer zelf laten oordelen.

Het eerste voorbeeld. Hij - dat is Aloysius - ‘zoekt de onovertrefbare afzondering, en als hij daar van spreekt word ik een broeiende woeligheid aan hem gewaar, waar ik mijn eigen ongedurigheid met behagen door gekoesterd voel.’ (56) Toegegeven: de vertaler, die dit in welke taal dan ook moet overzetten, is niet te benijden. De Duitse vertaler heeft er het volgende van gemaakt: ‘Er sucht die ungestörte Einsamkeit, und spricht er davon, erscheint er fiebrig erregt, und ich fühle mich dadurch in meiner eigenen Unruhe geschmeichelt.’ (62) Op tenminste drie plaatsen verlaagt de vertaler het stijlniveau van de zin tot

[p. 523]

het vriespunt: ungestörte Einsamkeit voor onovertrefbare afzondering, fiebrig erregt voor broeiende woeligheid, alsmede de hele laatste bijzin.

Het tweede voorbeeld. ‘Wat hij (Aloysius) echter niet schijnt te vermoeden: voor mij-zelf heb ik vroeger meer dan eens bootjes op het water weggestuurd, met een zorg en een aandachtige bedrevenheid-van-handen waar ik de helder uitgesproken waarheid niet van zeggen kan.’ (59) In de Duitse tekst luidt dit: ‘Was er jedoch nicht zu vermuten scheint: Für mich allein habe ich früher mehr als einmal Boote aufs Wasser hinausgeschickt; die Bewegungen meiner Hände waren dabei von einer Sorgfalt, die sich kaum beschreiben lässt.’ (66)

Wie ook maar ietwat taalgevoelig is, zal op deze laatste voorbeelden van taalprostitutie bedroefd hebben zitten kijken. Het koninklijke Nederlands van Gilliams verschijnt er in een dokwerkersplunje. En dat is, voor wie de uitstraling van onze cultuur ter harte gaat, toch een uitermate bedroevende constatering.