Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 111

[p. 795]

Boekbesprekingen

Met Marga? misschien

Van Harry Plateel verschijnt in de grote Marnixpockets van Manteau een opmerkelijke roman onder de titel Met Marga? misschien (153 blz.). Dit is het ik-verhaal van de jonge Amsterdammer Simon Ostrom (21 jaar) die zich na de fraude van zijn (overigens voor hem onbestaande) vader eerst wat aangetrokken voelt tot zijn jonge en mooie moeder die hij weldra gewoon ‘Julia’ gaat noemen. Als deze verhouding hem wat potsierlijk begint voor te komen, verleidt hij op een feestje Marga, de dochter van een burgerman met poen, en laat zich deze frigide mooie jongedame in de echtelijke staat aanbinden samen met de bijhorende confectiezaak voor dames in de Kalverstraat. Ten slotte onderneemt hij de escapade van zijn leven met Joke, een verlokkelijk verkoopstertje in zijn zaak. Met de terugkeer van Simon uit Frankrijk, waar hij ook Joke kwijtspeelde, eindigt het verhaal. Het zal misschien toch maar zijn tijd wel duren met Marga

Deze in snelschrift genoteerde samenvatting doet de roman uiteraard onrecht aan en ik wil dit ook dadelijk herstellen door te bevestigen dat er in dit boek meer steekt dan erotisch en seksueel libertinisme. De manier waarop de ik-verteller deze gebeurtenissen aan de lezer, maar evengoed aan zichzelf verhaalt, is - naar mijn gevoel althans - bijzonder geslaagd en boeiend. Hij vertelt als het ware post factum, blikt terug op een gebeuren dat grotendeels aan hem gebeurde en waarover hij zichzelf nog bestendig ondervraagt. Voor zichzelf, voor Julia en Marga die hij af en toe aanspreekt, tracht hij nu achteraf te verklaren wat er gebeurd is, met boven zijn hoofd dat eeuwige beklemmende vraagteken dat hem, als een zwaard van Damocles, van geen vin verlaat. Met dit achteraf-verklaarde standpunt vermengt de verteller het direct-meebelevend standpunt, zodat wij tegelijk in het verhaal en toch erbuiten al deze gebeurtenissen meemaken. Het verhaal krijgt aldus een paradoxale inwendige spanning: het is gericht naar de toekomst, waarvan wij samen met de verteller duidelijk vermoeden dat het er geen is. De illusieloze reflexies van de verteller, die zichzelf zonder reserves doorziet, geven het verhaal immers een air van ‘ach wat kan het me schelen? misschien blijft het ook met Marga maar allemaal een matte boel’. Na de mislukking met Joke, dan toch maar Marga? misschien.

Ik meen de zaken niet op de spits te drijven wanneer ik in de plaatsing van het vraagteken in de titel een zeer speciale nuance zie, die zou verloren gaan, wanneer men bij voorbeeld zou schrijven: ‘Met Marga misschien?’. Dit zou, me dunkt, suggereren dat Simon zou kunnen kiezen en ergens zelf beslissen, terwijl het gebonden-zijn aan Marga ten slotte buiten zijn wil is gebeurd en blijft bestaan. Hij kan niets anders dan met Marga en nergens anders. Simon is nu eenmaal aan Marga, de echtgenote, de zekere behuizing, de sociale status, gebonden; hij is zo ‘unfähig’ dat hij buiten de zaak in de Kalverstraat niet zou weten waarheen of waartoe; Marga is ten slotte een mooie vrouw en een veilige partij, al is ze een rimpelloos watertje dat hem enkel zijn eigen spiegelbeeld onbewogen terugwerpt. Het moet nu eenmaal met Marga. Maar ook deze zekerheid is een vraagteken, en

[p. 796]

dat door de schuld van zijn onoverkomelijke loomheid en ik-gesloten nonchalance.

Die narcissistische onmacht tot leven heeft Harry Plateel op merkwaardige wijze uitgebeeld. Ontelbare keren gebruikt Simon de uitdrukking ‘de pest inhebben’, en dat karakteriseert heel zijn tamme onvrede met zichzelf. Hij is slap en bang, alleen bezig met zichzelf te zoeken waar hij steeds zichzelf moet verliezen. Wat hij kàn uitrichten, bij voorbeeld de verkrachting van Marga of de vlucht met Joke, het zijn maar ‘branieachtige experimenten’ die hem niet harmonisch tot zichzelf laten komen. In feite is zijn verhaal het relaas van zijn bij voorbaat uitzichtloze pogen om tot volwassenheid te komen. Dit is een man die zijn ik verliest omdat hij niet in staat is iets anders dan dàt te zoeken. Hij kan niets uit zijn leven donderen, bekent hij machteloos (68), hij is een zeurpiet die zich een maagzweer piekert, een knul van niks, helemaal niks (76), er is zoveel dat hij en Marga niet aan kunnen, maar hij weet niet waarom, waardoor (102), enz. Deze onmacht van de piekerende aarzelaar springt naar voor op elke bladzijde in verkropte bekentenissen en in even zoveel machteloze vragen. Het slotbeeld van het verhaal - het beeld van de slappe zeilen op zee, waarover geen wind waait - symboliseert dit loom-afwachtende staren in een toekomst vol vragen. In de titel van dit zelfonderzoek post factum staat het vraagteken nóg. Verder treft in dit boek nog de licht-ironische verteltoon die de hele zelfanalyse met al wat er bij hoort van binnen uit relativeert. Tijdens het relaas van de tocht naar Frankrijk straalt er wat meer bewogenheid uit Simons vertelstijl, maar op het boek in zijn geheel weegt de machteloos dralende traagheid van de verteller als een Sisyphusgewicht. Hoe deze druk verlichten? Door er de brui aan te geven dat men er de pest in heeft? Door de tamme revolte van de ironie? Misschien.

M. Janssens

Over M. Nijhoff

Luc. Wenseleers, oud-student van de Gentse universiteit, publiceert op basis van zijn licentiaatsverhandeling een belangrijke studie over Awater, Het uur U en Een Idylle van Martinus Nijhoff (Het wonderbaarlijk lichaam. Martinus Nijhoff en de moderne Westerse poëzie. Bert Bakker Daamen N.V., 1966, 288 blz.). Het werk kan vergeleken worden met de onlangs verschenen studie van Paul Hadermann over Paul Van Ostaijen die eveneens terugging op een licentiaatsverhandeling (aan de U.L.B.). Het werk van Hadermann lijkt mij evenwichtiger gestructureerd, rijper en alles samengenomen ook bruikbaarder als werkinstrument. Toch deed Luc. Wenseleers een belangwekkende poging om Nijhoffs dichtwerken te situeren in de ontwikkeling van de westerse poëzie in de jongste decennia. De behandeling van de drie genoemde werken neemt in het geheel van zijn boek maar een geringe plaats in en de interpretaties brengen geen opzienbarende nieuwigheden, enkel verdienstelijke retouches op detailpunten bij de lezingen van voorgangers.

Dat er in een licentiaatsverhandeling nog vrij veel compilatie steekt, is nu eenmaal onvermijdelijk en men zou er zeer verkeerd aan doen, de schrijver daarvan een verwijt te maken. Toch lijkt de auteur van dit bijzonder gefouilleerde en compacte onderzoek mij af en toe overrompeld te zijn geweest door de massale omvang van zijn lecturen en bevindingen, zodat de lezer met hem al eens dreigt verloren te lopen in zoveel her en der gekruide notities, parallellen en vergelijkingen. Luc. Wenseleers nam immers een lange, al te lange aanloop voor zijn interpretaties van Awater en

[p. 797]

Het uur U. In de eerste helft van zijn boek, waar hij het begrip ‘moderne poëzie’ tracht duidelijk te maken om Nijhoffs werk van daaruit te kunnen verhelderen, staan stukken die m.i. konden gemist worden, zoals de uitweiding over The waste Land en over Rimbaud. Ik begrijp zeer goed dat hij de inzichten in de moderne poëzie die hij in zijn omvangrijke secundaire literatuur uiteengezet vond, heeft willen illustreren met enkele concrete voorbeelden van dichtbundels, eer hij het werk van een modern Nederlander daarmee confronteerde. Hier moet aan toegevoegd worden dat Nijhoffs opvattingen van poëzie van meet af aan meespelen in dat haast oeverloze debat over de doelstellingen en technieken van de moderne dichtkunst. Zo is de lange aanloop dan toch al meteen reflexie over Nijhoff zelf. Maar als dit werk finaliter de lezer vermoeit en bij momenten verwart, ligt dit toch in de eerste plaats aan het feit dat de auteur te veel heeft willen omvatten en die vracht van gegevens met niet overal even grote beheersing meester kon. Deze studie is geen lees-boek, maar een werk-boek.

Deze publikatie is al bij al een gebeurtenis in de nog vrij kleine wereld van het Nederlandse wetenschappelijke essay. Hoe overdonderend die horde van noten, citaten en verwijzingen ook moge zijn, toch toont dit werk een weg van analytisch en inductief literairwetenschappelijk onderzoek, waarlangs wij het esthetisch-subjectief amateurisme in de kritiek kunnen kwijtspelen. Dat dit enkel kan gebeuren door studie en nog meer studie, tonen de massale bibliografische verwijzingen in dit onderzoek van Luc. Wenseleers overduidelijk aan.

M. Janssens

Die wacht am Rhein

Bij de uitgeverij De Vroente te Kasterlee verscheen onder de titel Twintig jaar voor Vlaanderen een bundel memoires van Georg Hermanowski.

Men leest dit boek beurtelings met ergernis en met verbijstering en men kan het niet dan hoofdschuddend uit de hand leggen.

In deze memoires is een man aan het woord die zich, naar eigen getuigenis, geroepen acht om ‘voor het allerheiligste van de Vlaamse literatuur de wacht te houden’ (136). Hiermee bedoelt de auteur ‘haar kristelijke en volkse elementen’ (117), die moeten beveiligd worden tegen de ‘domkoppen, dilettanten en stumperds’ (29), de ‘politieke windwijzers’ en de ‘geestelijke bankroetiers’ (64), de ‘polemiekers, politieke fanatici, antiklerikalen, onbesuisde journalisten’ (100), de ‘onverbeterlijke kliek’ (104), de ‘zwakzinnigen’ (116), de ‘creaturen’ (119), die door middel van ‘de financiële manipulaties en politieke intriges van een militant socialisme’ (135) en door vereniging met ‘de spitsbroeders in Holland’ (117) - hierin gesteund door ‘de kruiperigheid en verwijfde lafheid waarmee tegenwoordig de meeste kristenen in Vlaanderen hun stompe wapens hanteren’ (135) - pogen ‘het uitgesproken kristelijke karakter van het Zuiden te ontkrachten’ (117). Als voornaamste exponent van deze geesteshouding in Vlaanderen geldt voor de auteur ‘de kliek rond Jonckheere’ (116), zijnde de ‘rode literatuurpaus’ (83) zelf, zijn ‘lakei’ Lampo (54), de Nederlandse ‘huurling’ Nico Rost (119) en Raymond Herreman, de onbetrouwbare ‘domkop’ (110, 112), over wiens verdere kwalificaties de auteur zijn lezers in het onzekere laat: is hij ‘slechts een verkalkte grijsaard, wien het geheugen begint parten te spelen, of is hij integendeel de grootste intrigant van Vlaanderen?’ (112).

Dit is toch allemaal wel een beetje des Guten zuviel, zelfs voor een Graalridder die voor zichzelf aanspraak maakt op ‘zin voor logisch denken en

[p. 798]

systematiek’ (22), op ‘veelzijdigheid’ (56), op het auteurschap van ‘belangrijke uiteenzettingen’ (98) en van ‘verhelderende artikels die in Vlaanderen een enorme bijval kenden, vooral daar (hij) beter gedocumenteerd was dan menig Vlaams journalist’ (64), op een ‘reputatie als kenner van de Vlaamse literatuur’ (67), op het richten van ‘gefundeerde en verdiende aanvallen’ (114), het doen spitsen van Vlaanderens oren (87), het afschieten van ‘verdragende raketten’ (68) en het slingeren van ‘bliksemschichten bij heldere hemel’ (113). Men ontkomt waarachtig niet aan de indruk dat de heer Hermanowski meent - het zij met permissie gezegd - dat, als hij in Bad Godesberg een windje laat, het in Vlaanderen dagenlang dondert.

Tussendoor schrikt de auteur er niet voor terug, met luchtige hand te citeren uit strikte privébrieven die hij ontving van Ernest Claes (51: Claes is een lafaard), Raymond Herreman (110: Herreman is een domkop) en A.W. Willemsen (118-118: Willemsen zegt ook dat Jonckheere aan grootheidswaanzin lijdt, dus dit is het ‘onweerlegbare bewiis’). De correspondenten van de heer Hermanowski wezen hiermee gewaarschuwd.

En zo gaat het honderdvierenveertig bladzijden lang door, allemaal in naam van het christendom, waar ik, die toch ook een beetje christen ben, tot nu toe eigenlijk andere opvattingen over had.

Het is, zelfs na deze memoires, nog te vroeg om een balans op te maken van Hermanowski's activiteit. Op zijn credit staat, nach wie vor, een enorme bedrijvigheid, die geresulteerd is in meer dan 150 vertalingen van Vlaams werk, hoe dan ook een indrukwekkende prestatie, en in een groot aantal opstellen over Vlaamse literatuur. Aan de andere kant moet, met zin voor nuances, geconstateerd worden: dat veel van deze boeken (zoals de vertaler zelf heel goed weet) behoren tot de betere volkslectuur en als dusdanig een volkomen legitieme functie vervullen, doch buiten het domein van de literatuur blijven; dat de meeste van deze vertalingen verschenen in minder belangrijke uitgeverijen en daardoor niet tot de literaire wereld doordringen; dat bijna al zijn artikels verschenen in weinig belangrijke tijdschriften; dat door zijn literatuurgeschiedenis (in de vooraanstaande uitgeverij Francke te Bern verschenen) een erg vertekend beeld van onze letteren in Duitsland is opgehangen, zoals het overtuigendst door Dr. Marcel Janssens in De Nieuwe Gids is aangetoond (een recensie, waar men in deze memoires tevergeefs een echo van zoekt); dat over onze taal- en cultuurtoestanden door de heer Hermanowski in Duitsland een voorlichting is verstrekt die te onzent slechts haar weerga vindt in het proza van een Théo Vonck, deze grote ‘eenzame’ en ‘ware Europeër’ (130).

Maar daar doe ik verder het zwijgen toe, want het is, voor wie als ambtenaar zijn brood moet verdienen, uitermate riskant met de heer Hermanowski te polemiseren. Als U begrijpt wat ik bedoel.

Ludo Simons