Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 110

[p. 470]

Gerard Walschap
Letterkunde en leven

Op mijn leeftijd heeft een schrijver die zijn tijd niet in ledigheid heeft doorgebracht, mondeling en schriftelijk zoveel onderwerpen behandeld en daarvan zoveel nota's en teksten bewaard, dat hij aan elke uitnodiging tot het houden van een spreekbeurt onmiddellijk gevolg kan geven; maar ik wil ditmaal geen gebruik maken van wat ik liggen heb, om mijn opvattingen over literatuur, zo hebt gij het gevraagd, te formuleren alsof het de eerste keer ware en in elk geval preciezer dan ooit.

Door letterkunde in de brede zin versta ik alle verwoording van gedachten, beelden of gevoelens die zo nauwkeurig en kunstig is, dat de formulering een zelfstandige, afzonderlijk genietbare waarde ervan werd. Voor mij zouden dus de beroemde zestien bladzijden, waarin Einstein zijn relativiteitsleer uiteenzette, tot de literatuur behoren indien de schriftuur ervan aan deze schoonheidseis voldeed. In de strikte zin is letterkunde voor mij elke verwoording waarvan de schoonheid een hoofdeigenschap is, door de schrijver nagestreefd of toevallig ontstaan. Elke bibliotheekcataloog, opgemaakt volgens het tiendelig stelsel, vermeldt onder het cijfer acht vele boeken die niet tot de letterkunde behoren, alhoewel zij speciaal en alleen daarvoor geschreven zijn en onder de andere cijfers (onder die van de positieve wetenschappen natuurlijk minder dan onder die van de speculatieve) komen er voor die er wel degelijk toe behoren, zonder daarom uit hun categorie te vervallen.

Deze beide soorten van letterkunde beschouw ik als een onvermijdelijk en onuitroeibaar verschijnsel.

Nu weet ik wel dat onze Vereniging van letterkundigen op vijf miljoen Vlamingen slechts ruim driehonderd letterkundigen telt en dat dit dan nog bespottelijk veel is. Ik weet dat de talen zonder letterkunde van betekenis en de mensen die deze talen spreken, veel talrijker zijn dan de andere. Ik weet dat letterkunde geen conditio sine qua non is tot beschaving. Toen rijke culturen zich terugtrokken uit Klein-Azië, Egypte en Griekenland, verviel het volk er niet tot het peil van natuurvolkeren

[p. 471]

en toch leefde het er eeuwen lang zonder letterkunde. Strikt genomen hadden alleen de grote talen van Europa sedert de vroege middeleeuwen doorlopend een literatuur, wat een zeer klein eiland is, op de aarde en in de geschiedenis. Ik weet dus dat letterkunde een gelokaliseerd en nomadisch verschijnsel is van de laatste achtduizend jaar, en bijgevolg niet onvermijdelijk mag worden genoemd omdat het altijd en overal zou moeten aanwezig zijn, maar enkel en alleen omdat het hier en daar nu en dan moet ontstaan.

Gewoonlijk wordt deze onvermijdelijkheid toegeschreven aan het sporadisch voorkomen, op honderdduizend of meer gewone mensen, van een uitzonderlijk individu, zodanig tot zelfuitdrukking in mooie woorden gedreven dat hij ook nog schrijven zou indien hij alleen op een eiland leefde en geen ander schrijfgerei had dan zijn vinger en het zand. Allicht mag iemand die het op een onbewoond eiland niet zou kunnen laten met zijn vinger in het zand te schrijven, een geboren letterkundige worden genoemd, maar een intelligent letterkundige dan toch niet en aangenomen dat het schrijverschap in een zo onberedeneerde drift zou bestaan, dan zou het niet voldoende zijn dat te signaleren, men zou het ook moeten verklaren.

De psychologen bestuderen sinds lang het schoonheidsgevoel, de fysiologische basis van de zin voor metrum en ritme enzovoort. Een nauwkeuriger kennis van de wisselwerking tussen hersenprikkels en gemoedsbewegingen zal nog veel aan het licht brengen. Het wordt ook hoog tijd dat de wetenschap veel artistiekerige humbug daaromtrent openprikt. Het wil mij echter voorkomen dat de diepste bron van de letterkunde met zekerheid is bekend en in een bijzonder tragisch licht werd gesteld door de experimenten van de interspatiale aëronautiek. Het schijnt vast te staan dat een mens die een etmaal lang in de waan verkeert dat hij geen contact meer heeft met de kosmos, eenvoudig krankzinnig wordt en het is helemaal niet onmogelijk dat een etmaal lang bewust in de kosmos doch alleen maar buiten de zwaartekracht leven, hem voorgoed fysisch beschadigt. Voor mij lijdt het geen twijfel, dat letterkunde haar diepste wortel heeft in een verhevigde nood aan contact met de mensheid. Deze nood is geen bijkomstig verschijnsel. Aan onze sociabiliteit is geheel de beschaving te danken. Het kind door wolven opgevoed is wél een legende door Kipling boeiend beschreven, maar nooit wetenschappelijk gecontroleerd; proefondervindelijk echter is bewezen dat een kind zonder contact met mensen opgroeit tot een brullende en bijtende idioot. Letterkunde spruit voort uit een drang even essentieel als die van de voeding en de handhaving.

De schrijver uit eenzaamheid schijnt als voorstelling even troebel

[p. 472]

romantisch te zijn als de maniak die met zijn vinger in het zand schrijft. Bij nader toezien echter moet de behoefte aan menselijk contact bij de schrijver niet intenser zijn dan bij de toneelspeler of zelfs bij de banale tafelspringer die niet alleen kan zijn. Het talent wordt er niet eens door verwekt. Het ontstaat uit ingeboren en verworven gesteldheden die weinig met het gevoel van eenzaamheid hebben te maken. Men kan letterkundig begaafd zijn zonder zich door een gevoel van eenzaamheid tot schrijven gepraamd te voelen, men kan zich tot schrijven gepraamd voelen zonder het nodige talent ertoe en men kan gewoon schrijven om het amusement of het honorarium. Dat echter de gave van het woord zich leent tot meervoudig gebruik, neemt niet weg dat zij alleen als drang naar menselijk contact onuitroeibaar is. Alle andere soorten van schrijvers kunnen tot zwijgen vervallen of worden gedwongen.

Onuitroeibaar is letterkunde niet minder door de gevoeligheid van de lezer voor de mededeling van de schrijver. Als de dichter dicht om gelezen en verstaan te worden en dus op een onbewoond eiland niet met zijn vinger in het zand schrijft, hoeveel hij ook op bewoonde eilanden met zijn pen op papier moge hebben geschreven, dan betekent dat dat letterkunde evenmin bestaanbaar is zonder lezers als zonder schrijvers. Des schrijvers drang naar mededeelzaamheid zou zo sterk niet zijn zonder de ontvankelijkheid van de medemens tot wie hij zich richt. De artistieke uiting heeft voor beiden dezelfde betekenis. Uit dezelfde nood aan contact kan de schrijver zijn ontroering niet opkroppen en de lezer er zijn gemoed niet voor sluiten. En het is ook de lezer te doen om de kunst in de mededeling. Gezelles gedicht aan zijn moeder zegt hem weinig in proza. Ik heb geen tekening, foto of buste van u, maar ik draag uw beeld in mij en hoop het daar altijd te eren, dat kan een koewachter zeggen als hij twee jaar lagere school heeft gedaan. Alleen Gezelles formulering, die nochtans weinig van de prozaïsche verschilt, ontroert de letterkundig gevoelige lezer tot in het diepste van zijn ziel. Het verheugt, verrukt, verrast, verrijkt hem dat zulk een geestestoestand tot het menselijke behoort. Hij is minder eenzaam, is liever een mens, behoort liever tot zijn volk omdat daartoe een mens behoort die zo denkt, zo voelt, zo schrijven kan.

Gelukkig voor de schrijver komt het lezerstype veelvuldiger voor dan het zijne, maar ook lezer wordt men geboren, lector etiam nascitur. Al komen velen zelfs door hoge intellectuele standing niet tot ware kunstgevoeligheid, toch neemt men tegenwoordig duidelijk waar dat de verbreiding en stijging van het algemeen ontwikkelingspeil ook het aantal schrijvers en lezers in gelijkblijvende proportie doet toenemen. De letterlievendheid is een lagere, gemakkelijker te bereiken trap van de letter-

[p. 473]

kundigheid. Dat verklaart misschien waarom de schrijver, na door verwoed lezen zijn taalvaardigheid te hebben verworven, in zijn produktieve jaren doorgaans weinig leest. Het menselijk contact dat hij zocht als lezer voelt hij intenser dan voorheen, nu hij het niet meer nemen moet zoals het hem geboden wordt, maar zelf kan geven als schrijver.

Niet minder onuitroeibaar dan vanwege schrijver en lezer is letterkunde ten derde door de aard van de letterkundige mededeling zelf. Wat in ‘Ueber allen Gipfeln ist Ruh’ staat, in ‘Ik heb de witte waterlelie lief’, in ‘Gij badt op enen berg alleen’ en in ‘De zee’ van Willem Kloos, komt alleen door letterkunde tot zijn recht. Het geheim der poëzie, dat men zo hatelijk weet te maken met verbeuze bombast en filisterij, ligt in een rangschikking van woorden. Alleen dichters kennen momenten waarin zij deze combinaties vinden en vermits hun soort niet uitsterft, zullen er altijd zielservaringen voorkomen die alleen door kunst van letteren hun neerslag vinden.

Als ik nu de diepste wortel van de letterkunde naar boven volg, als ik weet waardoor letterkunde eeuwig menselijk is, kan ik daaruit afleiden wat zij in wezen is en zijn moet. Ontstaan uit een drang om het diepste uit geest en hart uit te spreken en gedragen door nieuwsgierigheid naar dat geheim van de mens, is letterkunde vanzelfsprekend levensuiting en wordt haar waarde gemeten en ontleend aan het leven. Zij is groter naar gelang zij meer uit het wezen van het leven stamt en zij verschrompelt naar gelang zij exclusiever op de schoonheid is gericht. Haar inhoud, niet haar vorm bepaalt haar waarde.

In de tijd van de kunst om de kunst werd eindeloos over de primauteit van inhoud of vorm getwist. Doorgaans werd men het niet eens. Men zag over het hoofd dat ook de vorm tot de inhoud behoort. Letterkunde is immers bij definitie kunstig gebruik van het woord en dus zonder woordvormkunst onbestaanbaar. Er is zelfs letterkunde zonder inhoud, bijv. Timpe tompe terelink. Er is letterkunde met een inhoud die alleen vorm is, bijv. Van Ostaijens Melopee. Het staat iedereen vrij met Willem Putman deze decoratieve letterkunde te verkiezen boven wat wij de essentiële noemen en met Willem uit te roepen: ‘In Gods naam geen grote kunst!’. Dat neemt niet weg dat aard en waarde van het letterkundig werk niet bepaald worden door zijn esthetische hoedanigheden, maar door zijn diepte en intensiteit van menselijkheid, door zijn echo van eeuwigheid, zijn verhouding tot God, de vrouw en de gemeenschap. Daarom werd in de oudere tijden, toen de geletterdheid en dus ook de kunstwerken zeldzamer waren, de schrijver op één lijn gesteld met de geestelijke en wereldlijke leiders. Zolang de artisticiteit van een schrijversboodschap, hoe overtuigend en verdienstelijk ook, niet geheel in de

[p. 474]

schaduw wordt gesteld door zijn menselijke betekenis, is zij voor mij ook op zuiver literair vlak onbelangrijk.

Het secuurste kenmerk van authentiek kunstenaarschap is oorspronkelijkheid. Dat hij de taal hanteert zoals geen ander, dat hij herkenbaar is vanaf de eerste regel, dat zijn gedachten, beelden en gevoelens onvervreemdbaar van hem alleen zijn, dat geeft voor mij de kracht van zijn persoonlijkheid en van zijn persuasievermogen aan.

Ik kan nog altijd niet begrijpen hoe ik als jong letterkundige heb kunnen rebelleren tegen al mijn voorgangers zonder te bedenken dat de vernieuwingsdrang bij mijn generatie niet kon ophouden. Terwijl ik schreef dat elke nieuwe jeugd het oude moet afbreken om het nieuwe op te bouwen, was ik er vast van overtuigd een afgedwaalde letterkunde op een spoor te zetten dat zij niet meer zou verlaten. Niet de veranderlijkheid van de literatuur, maar de onbetrouwbare willekeurigheid van haar criteria heeft mijn ijver gebroken. Thomas van Aquino zou op vijftigjarige leeftijd tot een medebroeder moedeloos hebben gefluisterd dat al zijn werk hem waardeloos voorkwam. Ik fluister u toe dat ik als kind droomde van een uitvinding waarvoor alle moeders, en de mijne vooraan, mij eeuwig dankbaar zouden blijven, en dat ik nu veel liever een goede dozenopener zou hebben uitgevonden dan mijn naam geschreven in de letterkundige schoolboekskens. Wat in onze cultuur het meest overschat wordt en op een lager peil staat dan ooit in onze geschiedenis, dat zijn de kunsten, en ik wend er mij teleurgesteld van af.

Naschrift

In mijn boekje ‘Salut en Merci’ deed een passus, waarin de schrijver zegt dat hij zijn oude schilderdoos weer opneemt, vele lezers besluiten dat ik niet meer schrijven zou. Die glimlachten dan ironisch of sarcastisch toen ik dan toch weer iets verschijnen liet.

Hierdoor geleerd, wijs ik erop dat de laatste regel van deze toespraak niets méér betekend dat wat erin staat. Wanner een existentialist verklaart dat het leven absurd is en de zelfmoord een logische, moedige daad, verwijt men hem niet dat hij in leven blijft. Wanneer een marxist uitroept: weg met het kapitalisme, verwacht men niet dat hij zijn persoonlijk bezit zal van de hand doen, want dan zou hij een dwaas zijn. Zo zou ik, vooral na uitdrukkelijk gezegd te hebben waardoor letterkunde volgens mij eeuwig en noodzakelijk is, gaarne ook mogen opbiechten welk tijdelijk aspect ervan mij totaal heeft teleurgesteld, en dit zonder er mij daarom toe te verbinden nooit meer een pen in handen te nemen.

Tekst van een lezing