Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 110

[p. 280]

Gilbert Vanheste
Een zwerm bijen

Achter de deur van het huis Nummer Vier schreit een kind. Honger? Een negerkind met opgezwollen buik en zand in de maag?

Nummer Zestien. Zestien gelijke vensters naast zestien gelijke deuren en tweehonderd meter verder: mensen. Duizenden mannen en vrouwen. En in de etalages mannequins. Duizenden mieren die de verkeerspaaltjes ontwijken, zich slingeren tussen auto's en trams en huizen en duizenden andere mieren.

Mijn benen zijn zwaar. Ik loop een warenhuis binnen. Spotgoedkoop. Ik koop de Negende van Beethoven bij juffrouw Nummer Zeventien. Zestien en één is Zeventien. Ben je de dochter van Nummer Zestien die: ‘Johan, ik zal je doodslaan’ schreeuwde toen ik aanbelde? Haar ogen stonden blauw-hard in haar bitse gelaat.

‘Johan!’

Johan deed evenwichtsoefeningen op de leuning van een zetel. In de zetel: een opgerolde deken waaruit een blond meisjeskopje stak. Het is koud, de kachel brandt niet. De kolen zijn op. Zo'n winter. Eén frank tachtig het kilo. Je bent een vrouw, je man is dood, je zoon is op een vissersboot (zes weken was hij laatst weg; ze hadden storm gehad, waren een haven binnengevlucht; hij had ook iets gebroken op de boot en ze hadden het afgehouden van zijn loon, de uitbuiters), je dochter ging ervandoor met een rijkeluiszoon, een schoft die haar heeft laten zitten met een kind.

Ik had nog vierhonderd frank. De Negende van Beethoven. Alle Menschen werden Brüder. Ik gaf haar tweehonderd frank. Sint-Maarten hield ook een halve mantel voor zich.

‘Dank U.’

Haar oogleden trilden: verlegenheid of minachting voor de milde schenker die naar godsvrucht en vermogen zijn geweten sust? Ik voelde haar van me wegschuiven. Ze viel in een bodemloze leegte. De leegte in mij. Ik ben leeg en hol.

Het strand ligt naakt voor de zee. Twee zwarte silhouetten dobberen op

[p. 281]

de rand van het water: uiteengeslagen verliefden? Een man hoest me voorbij. Gas in de longen? De eerste wereldoorlog? De brij van de IJzervlakte?

De wolken staan grauw en somber boven de zee: een negerin schreit omdat haar kind zwart is. In een bar ijlt een negerboy over en weer.

‘Een whisky. Vlug.’

Coca, whisky, coca, milk-shake, coca, fruitsap.

‘Verdomd, waar blijft die whisky!’

Mister Digs springt recht.

Coca, fruitsap, bier...

Mister Digs grijpt de jongen bij de schouder. Een fles coca en een glas vallen in scherven.

‘Waar blijft die whisky, verdomd!’

De jongen kijkt naar de scherven. Zijn loon wordt nog kariger deze week. Een klap in zijn gezicht slaat hem tegen de grond. Hij krabbelt recht. Angst.

‘Lelijke, luie neger. Ik zal je verdomd...’

‘Een zware vuist beukt de jongen neer. Zijn hoofd valt opzij. Bloed. Ogen die openbreken. De Dood.

Ik wil losbreken uit deze gevangenis der vrijheid.

Ik ga naar Laos.

Waarom ben ik nog niet vertrokken? Waarom... Waarom zoek ik altijd naar het waarom in mezelf en de wereld?

Ik zal schrijven naar de Unesco. Lesgever in Laos.

Is het een nieuwe droom, die me een tijdlang aan zijn grillen zal onderwerpen? Mij, machteloze dromer.

Ik voeg een krant bij Beethoven (geen vermenging, houd het ras zuiver) en ga een koffie drinken.

‘Eet je pap uit, Els.’ Els wilde koffie.

‘Els, eet je pap uit.’

‘We moeten altijd pap eten omdat jij graag pap eet.’

Was dit mijn eerste bewuste opstandigheid tegen plichten en reglementen die hun enige oorsprong vinden in persoonlijk despotisme of ingekankerde traditie?

‘Filip, naar je bed.’

Vaders onmacht stond rood op zijn gezicht.

Ik was twaalf jaar en trok naar mijn kamer: het venster dat uitgaf op de muur met de appelboom en de mussen; de balken van de zoldering

[p. 282]

met de Indianen, de moordenaars en de wrekende Christus; de plankenvloer met de losgemaakte plank waaronder mijn eerste fortuin (achtentwintig frank) verborgen stak naast het ontstellende boekje over borstvoeding; de kevers die onder mijn leiding onbekende streken veroverden; de knikkers die op mijn dekens wielrenners werden en hoge bergen beklommen: pionnen in mijn spel. harlekijnen aan het touwtje in mijn hand. Elke zegepraal van mijn favoriete knikker was mijn zegepraal. In elk avontuur was ik de held. De jeugdheld: sterk en moedig, onoverwinnelijk.

De kelner brengt koffie, melk en suiker; alles overgoten met een beroepsglimlach en keurig Frans.

Ik bedenk een verhaaltje.

De kelner (noem me Omer) drukt plechtig op de bel van Nummer Tweehonderd Achtennegentig in de Achttiende-Oktoberstraat. Met trage bewegingen kijkt hij rechts en links. Er is veel volk in de patisserie Au Parfait. Op de gevel van de Bank staat nog steeds ‘Yankees go Home’.

‘Dag lieveke, en met je hoofdpijn?’ Een kus drijft de laatste wortels van de pijn uit. Zijn gelaat ontspant, zijn houding wordt losser, hij denkt in het Nederlands. Een paar kleuters helpen hem uit zijn statig kostuum. Plagend trekt hij zich terug achter zijn krant. Onmiddellijk hangt zijn vrouw hem om de hals en trekken de kinderen aan zijn benen. Onder het eten vertelt hij over die Duitse vrouw met het ellenlange slanghondje (o, o, o, drei, vier Kinder, viel zu viel, viel zu viel... Bei uns in Deutschland...) en over die Amerikaan die hem tegen honderd frank de vijf merkwaardigste monumenten van de stad ontfutselde.

De kelner (noem me garcon of monsieur) geeft me pasmunt terug. Zijn glimlach is ondoordringbaar. Wellicht is hij vrijgezel. Als de deur achter me dichtvalt krijg ik een Merci Monsieur in mijn nek. Zaken zijn zaken.

De mensen zijn koud, ontoegankelijk, onpersoonlijk. We leren koffie opdienen, een machine leiden, een mens opensnijden. Wie leert ons mens te zijn, wie leert ons onszelf te zijn?

Ik werd zeventien om tien uur op een slaapzaal met honderd twintig hokjes. Twee planken, een witwiegend gordijn en naar kwaad hunkerende ogen: de bewaker. Tucht leidt naar God. Orde leidt naar God. Gehoorzaamheid leidt naar God. Disziplin. Befehl ist Befehl. Geen commentaar. Een razende uitval met sleutels en pastoorsschoenen. Onze Vader die in

[p. 283]

de hemelen zijt. Naar de vroegmis, naar de avondmis, naar het lof en naar de biecht. Onze Vader. Sleutels dansen voor je ogen. Dansen is slecht. Alles is slecht wat niet goed is. Goed is de tucht, de orde, de mis, de communie, het christendom. Wat voor christendom? Dat van de verboden, van de vogelschrikken, van de zonde. Een jongen misliep. Hij deed iets walgelijks. Walgelijks? Zonde. Wat slecht is, is zonde. Slechte films zien is zonde. Slechte boeken lezen is zonde. Leve de biecht. Wat is zonde? Alles is zonde. Ken je iets dat geen zonde is? Hoorde je ooit over iets dat niet slecht was? Wist je dat er ook liefde bestaat (God is Liefde), veel meer liefde dan zonde? Wist je dat de zonde niet op zichzelf bestaat, enkel als tekort aan liefde? Waarom is de liefde taboe? Waarom zijn het humanisme en het socialisme, de foto's van de filmsterren en de liefdesromans slecht, en waarom zijn enkel onbegrijpelijke zaken goed?: de catechismus die je niets meer zegt en het nieuwe testament dat je nog niets zegt, de degelijke burgerlijke opvoeding en het brave platteland. Leve de braven die de schijn redden uit lafheid, leve de studenten die hun gevoelens verbergen en vroom doen en de jeugdbeweging leiden met das en korte broek. Vliegt de blauwvoet. Alles voor Vlaanderen, Vlaanderen voor Christus. Blaas van de toren, fiere dertienhonderd-en-tweeërs in negentienhonderd veertig uniformen. Kampvuur en romantiek. Geheimzinnige sfeer die voert naar hoogtepunten van mystieke bezieling of naar nog grotere geheimzinnigheid van roodverlichte vensters in uitspattingswijken. Roodvretende vlammen en eertijds heeft een volk bestaan. Bij het kampvuur in de prairie (zat er voorop geen meisje? was Lady Godiva niet naakt?). De vlammen likken wulps aan een onzichtbare vrouwelijke ijskreem. De priester heeft het over de zuiverheid van Maria. Alleluja, alleluja. Hoe kan dit geschieden, daar ik geen man beken? Alles kan. Daar is God voor. Vraag alleen niet hoe alles kon. Geen ongezonde nieuwsgierigheid. Ontwijk de aanstormende problemen. Bid en zwijg alles dood. Doe alsof je tien jaar oud bent, nooit aan een meisje denkt, nooit een kracht in je voelt die naar een uitweg zoekt. Doe alsof. Sta alleen met een leugen zo groot als een kathedraal. Stoot je hoofd stuk tegen een dikke kathedraalmuur; kille, harde steen in een winternacht. Een kathedraal proppensvol leuzen. Jeugd is heldhaftigheid - We zijn bereid - Wees vroom, wees rein - Geen menselijk opzicht - Wees uzelf. Een koude levenloze muur, zonder hart, zonder mildheid, zonder begrip.

Haat laait op, opstandigheid woekert. Wraak: je ligt 's avonds naar de zoldering te staren; je voelt de spiedende ogen van de beul van Napoleon door het gordijn. Je nijpt je ogen halfdicht en stelt je de belegering van de school voor: een bende studenten beukt de hoofdpoort in. Wij

[p. 284]

willen nozems zijn. We willen wat is ons recht. We willen wraak. Barabbas.

Je kameraad: ‘Krijg ik ooit de kans, ik plaats ze allen op een rij tegen een muur. De dood met de kogel. Alle priesters. Het ware een weldaad voor de mensheid.’

Je smaakt de wrange vrucht van de haat die onderdrukt wordt, maar die vast blijft ankeren en eens kan losbarsten: concentratiekampen; gaskamers; haat; gruwelijke, opgekropte haat gewrongen in het keurslijf van de tucht.

Ik was zeventien en zat op een internaat. Daarom droomde ik mezelf een wereldberoemd schrijver. Ik schreef bewogen romanfragmenten.

Licht ineengebogen kijkt hij voor zich uit in de rechtszaal: hij ziet een kind. Het zat in de deuropening te spelen. Tussen hem en haar. In de keuken hoorde hij geratel van pannen, zij deed er de afwas. Hijzelf las in de woonkamer mijn boek. Het kind werd angstig, begon te huilen. Zij keek naar het kind, zag de angst en begreep - door het kind heen - dat hij in de woonkamer een crisis had. Ze stond naast hem, mijn boek lag verscheurd op de grond, een kramp wrong om zijn gelaat: hij had zichzelf herkend.
Hij staart in de rechtszaal: duizenden ogen. Verslindende, vraatzuchtige ogen. Ogen zonder hoofd, zonder lichaam. De brekende ogen van een vrouw. Zijn eerste vrouw, haar zuster. Zij is dood. Langzaam heeft hij haar met zijn woorden vergiftigd, tot ze zichzelf gedood heeft. Mijn boek leerde hem dat ik het wist. Ik alleen wist het. En haar ogen, die hij duizendvoudig terugziet in de afgrond van deze rechtszaal.
Een lichtbalk valt de zaal binnen. Hij ziet de deur openslaan: ik kom binnen. Hij weet dat ik het masker zal aftrekken... Zijn masker van christelijkheid, zijn masker van goedheid en kalmte. Ik zal het aftrekken. Onverbiddelijk. Hij is mijn vriend geweest. Maar het masker moet eraf. Van hem en van de wereld.

Het museum. Ik zoek James Ensor. Ik wil walgelijke roggen zien, doodskoppen die zich warmen, maskers. Mij past geen enkel masker. Ik ben gedoemd tot eerlijkheid.

Aan de handelshogeschool verloor ik elk geloof in helden, zelfs in mijn eigen heldendom.

De wielerheld wordt een hersenloos stel spieren; de wereldberoemde schrijver wordt een miezerig hoopje angst en twijfel, een radeloos zoe-

[p. 285]

kende in een zinloze wereld (durft u kinderen de wereld inschoppen als het leven absurd is, als overal haat en oorlog welig tieren?); het masker van de wereld werd duizenden keren afgetrokken, zelfs de meest cynische schrijver plaatst het onmiddellijk terug op: hij speelt de tragikomedie mee.

Een volwassene moet zichzelf zijn, hij heeft geen behoefte aan helden; tenzij misschien aan God. Ik ben mezelf niet: wie heeft het me geleerd? Ik ben een stuurloos schip en God is afwezig. Ik zwalp op de zee, zie de zinloosheid in van elke hoop, elke droom. Toch droom ik.

Het is stil in de kerk. Geen auto's, geen trams, geen mensen die door elkaar wriemelen - ergens naartoe. Enkel het schaven der schoenen van de misdienaars, het gemurmel van de vrome vrouwen. Ite missa est.

God, wellicht besta je. Ik ken je niet. Alleen houd ik van de stilte in je kerken, van het gefiltreerd licht met de wierook, van de hoge gewelven en van mijn eigen nietigheid als een sloep op de zee.

Ik blijf, ook als de vrouwen reeds lang voortmurmelen in de winkel rechtover. In de hoek van de biechtstoel weeft een spin haar web. Bukken de biechtelingen in hun ootmoed onder het web door of komen er geen biechtelingen meer?

Treden kraken, een stap op het doksaal. Een orgel zoekt naar een melodie. Een stilte. Dan begint Bach te zingen, begeleid door de stilte met de pilaren en de stoelen en het kruis boven het altaar.

We zijn wormen die opkruipen uit de grond, enkele jaren rechtop lopen om dan weer opgeslokt te worden door de aarde. Een steen en een kruis en een ‘gedenk, Heer, ook uw dienaar of dienares X of Y’.

Toch herken ik over de eeuwen heen de stem van Bach. Welke worm kan over de tijd en de ruimte heen tot mij spreken? Waarom begrijp ik de stem van Bach en niet die van de mensen om me heen? We rijgen de dagen aaneen met woorden. Holle, lege woorden over niets, over min dan niets. Moet onze stem eerst gestorven zijn vooraleer begrepen te worden of spreken enkel genieën een verstaanbare taal?

De wereld draait rond de zon. Ik word een mier en zit op een kluit aarde. Ik zie geen hemel meer, geen huizen, geen sloten. De mol die voor me de aarde opwroet, is een reusachtige mammoet. Ik ga op ontdekkingstocht, beklim hoge bergen en door revolutionaire telescopen zie ik meters ver in de oneindigheid.

Een mier is zo groot. Ik word een kleine microbe. De mier is een reusachtige rinoceros en de aardkluit een werelddeel vol bergen en dalen.

[p. 286]

Ben ik een mier, een microbe? In het heelal ben ik nauwelijks een atoom.

Bach verheft de stem. Zijn stil gefluister gaat over in een gejubel. Hij is weer thuis en zingt in de woonkamer met de vele kinderen om zich heen. Tegen muziek kan je je niet verzetten. Tegen woorden bouw je stuwdammen op uit verstandige redeneringen. Muziek zijpelt in je binnen, ze zwelt aan en doet je de handen samenknijpen en je hoofd vasthouden in een openbottende ontroering. Barsten zal ik. Ben ik een atoom? Ik ben wereldwijd, in mij kunnen hele scharen mensen schuilen. Ik ben warm, ik ben vol.

Doch ik kan niet meedelen. Mijn hart is vol warm bloed, er is geen tapkraan aan, ik heb niet leren spreken, ik weet niet hoe ik het de mensen zeggen kan dat ik hen liefheb als een profeet als Marx, als Christus. Ik weet niet hoe ik uit mezelf treden kan.

De muziek jubelt verder. Ik hoor het vallen van een steen in een put. Alles duizelt om me heen. Stort Icarus te pletter?

Ik zit gevangen in mezelf. Ik ben een bij in een korf en ik droom. De koningin tooit zich voor de grote vlucht. Om haar heen duizenden bijen. Deze ene dag geeft hun ganse leven zin. De zwerm vliegt op over de korenvelden met de papavers, de heldere lucht met de leeuweriken in. Ik vlieg vlak achter de koningin. De ene bij na de andere begeeft. De tocht wordt eenzamer, harder. Mijn hoofd zwelt, ik zal uiteenspatten. De laatste mededinger stort naar beneden. Ik blijf alleen over en mag mijn leven uitstorten in een opperste vereniging.

Ik ben een bij in een korf, een nummer in een hospitaal, een arbeider in een fabriek. Ik zit gevangen in de korf en enkel in mijn droom breek ik uit boven de zwerm.

Fragment uit de roman ‘In de hitte van de dooi’, die eerstdaags verschijnt.