Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 110

[p. 229]

[1965/4]

Maurice Roelants
Oog in oog

In trouwe vriendschap, aan Marnix Gijsen

Oog in oog met de dood, dacht ik aanvankelijk de vijf navolgende gedichten te noemen. Huiver ik niet voor de dood, ik huiver wel voor grootspraak, zelfs als het onderwerp onbetwistbaar een zeker gewicht aan het leven geeft, of laat ik liever schrijven: aan het verscheiden ervan. Een woordverklaring dringt zich op over de motto's die mij hebben geleid, nadat ik er nog andere naast mij had neergelegd.

Pascal niet alleen heeft geschreven dat wij, terwijl wij toch allen moeten sterven, onredelijk zijn als wij ons zo weinig met de dood bezighouden. Een luchtiger stelling is, dat het onvermijdelijke ons geen zorg dient te zijn. Wij zullen het einde wel merken. De narigheid komt evenwel met de jaren vanzelf. De eerste is dat men jonger blijft dan de jeugd vermoedt, maar dat men voor de beoefening van de jeugd steeds meer middelen gaat missen. Vanzelf komt men er dan ook toe op tijd en stond luchthartige onredelijkheid te laten varen.

Nog iets anders heeft mij altijd getroffen. De ars poetica van de dichters mag nog zo verschillend zijn, in het aanschijn van de dood vervalt meestal het betrekkelijk belang van het werkstuk. Het wordt geladen met zulke diepe ontroering, dat de dichters door iets essentieels in de ervaring solidair worden en op gelijkaardige hoge toppen verwijlen. Ik kan geen groot onderscheid in het tot edele poëzie gestold verdriet onderscheiden in Jan van Nijlens Strofen voor een Dode, Paul van Ostaijens De Profundis, Richard Minnes Land van sneeuw en snerpend ijs, Marnix Gijsens Bij een Sterfbed. In mijn ‘imaginaire’ bloemlezing komen er meer namen voor van dichters die hun volle maat slechts hebben gegeven toen ze door onstelpbaar verdriet, door het humane heen, naar hun hoogste kunstenaarsrang werden opgevoerd.

Ik ben evenwel niet zo vermetel om in het voetspoor te treden van hen die rechtstreeks met het heengaan van nabestaanden of met hun eigen ondergang werden geconfronteerd. Wel word ik gewaar dat er in mij een steeds groter portie dood met het leven samenwoont. Het is nauwelijks

[p. 230]

opzet: mijn innerlijke stemmen ga ik meer en meer toetsen aan de kreet of het protest der wanhoop van al wie zich door de aftakeling, ja de breuk van het leven bewogen hebben gevoeld.

Zo voer ik met menig schrijver dialogen, die geenszins poëtische debatten willen zijn. Veeleer zoek ik in hun ontstellingen een reden voor eigen hoop. Er kon geen sprake van zijn, dat ik vermoedens en zekerheden in een soort geding zou willen brengen met de bittere impulsen van een vriend als Marnix Gijsen, samen met de smart en radeloosheid van meesters als François Mauriac en Frederico Garcia Lorca. Uit navolgende motto's moge vooral blijken dat hun verzet of dodenwake mij dient om mijn eigen weg te zoeken.

Zonder deze mededeling zouden bepaalde referenties en toespelingen, hoewel duidelijk te herkennen, misschien buiten mijn ware bedoeling geïnterpreteerd worden. Ik lei er mij slechts op toe gebruik te maken van andermans grote lyriek, om voor eigen beperkte rekening te lijden, lief te hebben, te vergaan, met in mijn mond het zout der wanhoop, maar ook een smaak van hoop.

Motto's

Bloc-notes

La créature, cabrée devant la mort, demande des comptes à Dieu.
(François Mauriac)

The house by the leaning tree

Ik denk aan God die in de heemlen woont -
... ... ... ...
Hij kon ook toezien toen men gouden tanden
rukt' uit het dood gebit, de zwarte vlechten snoeide
- het speelgoed opgeborgen - en toen de helsche handen
van Ilse Koch een menschenhuid tot lampekap verknoeiden.

Wanneer ik sterf en voor zijn troon zou staan, in 't opperste gericht,
het hart vol razernij en onmacht, zal ik hem vragen:
‘Gij die men goed noemt, hoe kondt gij het, hoe kondt gij het verdragen
Dat twaalf miljoen oogen smeekend staarden naar uw stom en roerloos aangezicht?’

[p. 231]

- Vers XX -

Nadat de dichter aan de bron van genegenheid en echte menselijkheid heeft gedronken.

Ik zei vaarwel met tranen in de oogen.
Er schoot een angstig klein konijn over de baan.
Vrees niet, zei ik en zong zeer opgetogen:
Ik ben herboren, een heel nieuw leven vangt zoo aan.

(Marnix Gijsen)

Treurzang voor Ignacio Sanchez Mejias

Ik wil niet dat men zijn aangezicht bedekt met zakdoeken
opdat hij went aan de dood die hij draagt.
Ga weg, Ignacio: Neem het hete geloei niet meer waar.
Slaap, vlieg, rust: De zee gaat ook zo dood.

(Federico Garcia Lorca - vertaald door Hector Jan Loreis)

[p. 232]

1

Verlaten in de nacht zag ik miljoenen doden,
zij stierven, kind en moeder, aan een blinde muur,
daarachter niets, geen hoop, zwart nihil, tijd noch duur.

Ik zag het al maar sterven als de nood der noden.
Er stak in mijn verdriet een storm op van verzet;
- ik ook eiste van God verklaring van zijn wet.

Zijn Zoon wees met zijn mond naar zijn doorstoken zijde:
- Is soms aan mij niet alles van de mens volbracht?
Van dood tot dood scheurt nog de hemel iedre nacht,
maar altijd rijst een melkweg boven dood en lijden.

[p. 233]

2

Toen, hoog in nood met U, bedroefd en eenzaam, God,
kruiste mijn blik uw blik, die brak voor àlle tijden
om 't vreemd mysterie van herhaald onmenslijk lijden.

Ik boog het hoofd. Ik bad. Ik hoorde uw stil gebod
't geluk niet steeds aan pijn en doodsangst af te meten,
- de dood is slechts de zwarte lepra van 't geweten.

Het werd een woest gevecht. - Wie vroeg om lepra ooit?
- Kom aan mijn borst, ik zal u van de mens genezen.
- van Ilse Koch? - Hebt gij nooit Anne Frank gelezen,

en hoe zij, trots haar dood, het leven eeuwig tooit?

[p. 234]

3

Zij stierf met al de zwarte zwanen van haar zorgen...
Maar sterven in de hoop bij God te zijn geborgen
en biddend uit een hel de zoenrust in te gaan,

het is opstandigheid en alle wrok doen zwijgen
het is de barre dood aanvaardend overstijgen:
op humus van verdriet zal toch weer bloeiend staan

een oogst vertrouwen van opnieuw minnende mensen
tot alle pijn bereid om vlagen van geluk.
Al bijt de rode vos steeds sluw de kelen stuk

't is zoet zich uit de goedheid van een God te wensen.

[p. 235]

4

Te leven uit de geest maar niet uit hem alleen,
de pijn vergeten op het speelveld der gespelen,
de gladde heup der liefste tot haar hals te strelen,

niet langer eenzaam, in een vuur van liefde één...
Maar dat miljoenen in een dood van ijs versteven,
het maakt mijn vlees bedroefd, straks mis ik met het leven

de toevlucht en de troost, van elke troost onthecht,
der warmte van bijeen genestelde beminden.
Hoe lijdzaam aan de dood een vuur van hoop verbinden,

terwijl ik dag aan dag de koude dood bevecht?

[p. 236]

5

Ik denk aan Lorca's treurzang en 't vergaan der zee.
Zijn stieren van de dood hoor ik hardnekkig stampen
terwijl de ondergang met bonkend brons blijft tampen.

De dood der grauwe zee voert in zijn wieren mee
de omgestorte en verzonken kathedralen,
de wouden van de nacht, - ons liefhebben en falen.

Ik weet dat dra dit hart in zijn geluk vergaat,
in schuld en onschuld, pijn om liefdes diepe schade,
maar gun mij, God, de dood als vriend en als genade.

De grote wind steekt op. Hij draagt het nieuwe zaad.