Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 110

[p. 225]

Kroniek
Eugène van Itterbeek
Op de grens van de roman

‘L'inquiétude qui nous occupe n'est pas sans charme.’ Bruno Gay-Lussac, Le salon bleu, Parijs, Gallimard, 1964, blz. 140.

Terwijl de hedendaagse Franse roman en vooral de poëzie van dichters als Ponge en Pichette meer aandacht hebben voor de uiterlijke verschijningsvormen van mensen en dingen, ziet Bruno Gay-Lussac de wereld veeleer als een verlaten podium. De personages staan tegenover elkaar als vreemden. Dat zijn ze ook voor zichzelf. Niets is er consistent, alles is ongrijpbaar. De voorwerpen zijn er maar om gestreeld te worden, dan verdwijnen ze weer in het ijle. De auteur drukt die ervaring bij voorkeur uit in psychologische romans die doen denken aan Benjamin Constants Adolphe.

De verhalen van Bruno Gay-Lussac grijpen meestal plaats in afgelegen huizen, in de buurt van de zee, als het ware buiten de wereld. Sinds lang zijn ze niet meer bewoond. In die lege ruimte is het dat de mensen op zoek zijn naar zichzelf. Bij hen gaat het er niet om hun leven ethisch te verantwoorden uit behoefte aan morele zekerheid. Dat zoeken ze niet. Ze zijn ook niet op zoek naar een soort wijsgerige opheldering van de wijze waarop ze op de wereld zijn, want zo bewust leven ze niet. Ze zijn er zich juist van bewust er niet te zijn, ze voelen zich als afwezigen.

De personages zoeken naar de betekenis van die afwezigheid, omdat ze toch niet kunnen ontkennen dat ze er eens geweest zijn. Hun geest is immers rijk aan herinneringen. Ze hebben allen een verleden. Allen zijn ze kinderen geweest en hebben ze de wereld ervaren als een zinvol geheel van tekens, hoe kinderlijk ze zich dat ook voorgesteld hadden. Monique Wittig heeft daarop zo mooi gewezen in L'opoponax.

Het feit dat vooral de ik-figuur uit Le salon bleu zo sterk geboeid wordt door haar verleden en dat zij het mysterie van haar afwezigheid tracht op te sporen in haar kinderjaren, waarin ze haar latere echtgenoot en haar familieleden nog gekend heeft als kinderen, doet denken aan de verkenningen van Marcel Proust. De auteur van A la recherche du temps perdu geloofde echter in de dingen. Hoe afgezonderd hij ook

[p. 226]

leefde, toch leefde hij in innig contact met de wereld. Hij was ervan overtuigd dat zelfs het verleden in de voorwerpen blijft voortleven, dat de tijd alles doet vervloeien tot een nieuw heelal van de geest, waarin het leven op geen enkel ogenblik onderbroken wordt. Proust ging ervan uit dat alles aanwezig is, althans in de geest, terwijl voor Bruno Gay-Lussac alles wat in en rondom ons verschijnt er niet meer is en er misschien ook nooit geweest is. De visie van de schrijver kan niet platonisch genoemd worden, omdat er zelfs geen wereld van de ideeën bestaat.

De levenservaring van de auteur van L'examen de minuit, een titel die het hele oeuvre samenvat, heeft tot gevolg dat de roman geen intrige bevat, al gaat het ook om een vorm van psychologische roman. Wanneer er wel een intrige is, zoals in L'insaisissable (1963), dan komt ze haast niet tot ontwikkeling. Alles is er statisch, omdat de personages niet goed beseffen wat er in en rondom hen gebeurt. Dat behoort juist tot hun wezen. In Le salon bleu is er bijna niets concreet, behalve sommige herinneringen die in de geest van de ik-figuur opduiken naar aanleiding van een gebaar, een geluid of een voorwerp die een rol gespeeld hebben in de voorbije kinderjaren.

Gewoonlijk gaat het om feitjes die zinspelen op een vroegtijdige erotische beleving, vooral in de verhouding tussen het hoofdpersonage en haar neefjes Léonard en Hervé. Sommige martelscènes doen denken aan gelijkaardige spelletjes uit het werk van Wolkers en van het Reve. Dat zal wel toeval zijn. Op dat gebied gaat Bruno Gay-Lussac veel omzichtiger te werk, hij is daarin ook niet zo wreedaardig. Bovendien is de hele context anders.

De personages van de roman voelen zich medeplichtig aan iets waarvan zij geen duidelijke voorstelling hebben. Het verhaal begint met de herinnering aan de eerste ontmoeting tussen Renaud en de ik-figuur, die later zijn echtgenote geworden is. Renaud wordt aan haar voorgesteld door Hervé en Léonard. Zij was toen in het gezelshap van France, Louise en Damien. Ze speelden op het strand. Renaud was voor hen een vreemde die de plaats innam van Marc, de broer van het hoofdpersonage, die toen al verdronken was in zee. Renaud wist dat niet, dat werd hem ook verborgen gehouden. Renaud bestaat alleen maar om de afwezigheid van Marc teniet te doen. Dat is zijn bestemming. Eigenlijk staat elke mens in de plaats van een dode. In die zin is Renaud letterlijk een afwezige.

De herinnering aan die ontmoeting wordt geassocieerd met het verre gefluit van een trein, dat bij de eerste handdruk van Renaud weerklonk. Alles is ijl en vluchtig als een uitstervend geluid. Het hele verhaal wordt

[p. 227]

trouwens bij elkaar gehouden dank zij dergelijke toevallige associaties. Een verhaalkern is er niet.

De personages zijn opnieuw verenigd in het verre huis aan zee, waar zij elkaar voor het eerst ontmoetten. Alles speelt zich ongeveer af in ‘le salon bleu’. Het klassieke beginsel van de eenheid van handeling en plaats wordt geëerbiedigd. De idee van die samenkomst is uitgegaan van de ik-figuur. Ze weet eigenlijk niet goed waarom ze al die mensen samengeroepen heeft. Dat wordt ook nooit duidelijk in de roman en dat mag ook niet opgehelderd worden, al wordt die vraag dikwijls gesteld. Niemand beseft waarom ze ‘er’ zijn. Iedereen zwijgt daarover, alsof ze het wel weten. Zo verkeren ze allemaal in de waan dat ieder voor zich het wel weet, maar ondertussen gebeurt er niets; ze wachten allemaal op iets wat gebeuren gaat. Ze vervelen zich en maken zich ongerust. De ik-figuur beperkt er zich toe dit geheimzinnige wachten te onderhouden als een onzeker haardvuur. Dat is haar stil genot.

Nu eens verdwijnt de echtgenote van Renaud en schminkt ze zich voor de spiegel om er opnieuw uit te zien zoals toen ze zich poeierde als klein meisje om op een nette dame te lijken. Ze wil zich als het ware identificeren met de voorwerpen uit het huis, die er nog op dezelfde plaats staan als vroeger. Zij houdt het mysterie in haar wakker om tussen haar en de genodigden een soort medeplichtigheid in stand te houden, waarvan de oorsprong haar niet erg duidelijk is. Ze weet niet wat de anderen over haar denken, ook niet wanneer ze het gezelschap op bepaalde ogenblikken verlaat, ze weet zelfs niet wat er in haarzelf omgaat.

Het ‘verhaal’ duurt niet lang: een weekend. De personages houden zich bezig met kinderlijke spelletjes. Zij doen het als volwassenen. Hun spel komt immers neer op een tasten naar het mysterie van hun leven, waarvan de voorwerpen in het salon een symbool zijn: ‘une représentation tragique du temps, et par conséquent, du déroulement de ma propre vie, suite d'images figées dans un moment déterminé, images liées à une émotion précise, fixée sur une odeur ou un objet ou un ensemble d'objets disposés dans un ordre déterminé mais qu'une distance inestimable sépare de moi aujourd'hui. Lointaine, immobile, faite de fragments désordonnés, ainsi m'apparaît, au même titre que ces meubles du salon, la forme originale de ma propre personne.’ De ik-figuur bekijkt haar leven in een versplinterde spiegel. De tijd heeft haar bestaan gedesintegreerd tot duizenden herinneringen, tot ontelbare scherfjes waarin zovele ervaringen en ontroeringen voortleven, die onmogelijk kunnen verenigd worden tot een gaaf geheel, tot een beeld, of liever tot een boek, tot een gebonden verhaal met een begin en een einde.

[p. 228]

De personages uit Le salon bleu bestaan eenvoudigweg niet, wat zo zuiver weergegeven wordt in L'insaississable. Het zijn als het ware verdroogde figuurtjes zoals Valérie Stein uit Le ravissement de Lol Valérie Stein van Marguerite Duras, die zich voeden met de illusie van een voorbije droom. Ze gaan echter nog op zoek naar hun eerste levenskiemen. Zij beginnen te leven daar waar de personages van Marguerite Duras eindigen. Lol Valérie Stein heeft geleefd, daarom verschrompelt ze tot een levenloze pop, tot een ingesponnen rups die zichzelf opeet en verteert. De personages van Bruno Gay-Lussac daarentegen bevinden zich in hun ontpoppingstijd. Alleen aarzelen ze nog tussen het licht van de ondergaande of van de opgaande zon.

De wijze waarop Bruno Gay-Lussac het leven ervaart, is in de grond niet te verzoenen met een synthetische romankunst. Zijn wereld is steriel. Merkwaardig is het ook dat er in zijn verhalen geen plaats is voor kinderen. Ook de liefde blijkt er onvruchtbaar te zijn! Ook worden er geen gedachten ontwikkeld. Daarom spreken de personages bijna niet. Dit alles schijnt op een failliet van de roman te wijzen. Voor de personages heeft het woord geen betekenis. Welke inhoud zouden ze er ook kunnen aan geven?

De kunst van Bruno Gay-Lussac gaat terug op een inconsequentie. Terwijl voor zijn personages het spreken geen zin heeft, gelooft de auteur wel in het woord. Anders zou hij niet schrijven. Ik geloof dat juist hierin het mysterie van de literatuur ligt. Buiten de poëzie heeft het woord inderdaad geen zin. De vraag naar het wezen van de literatuur heeft niets te maken met de vraag naar de zin van het leven, want ik kan het leven als een absurd en vreemd avontuur beschouwen zonder daarbij mijn geloof in het woord te verliezen.