Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 109

[p. 141]

Proza
Marcel Janssens
Leven en overleven met de bom

Het jongste boek van Felix Dalle, De Bom, heeft het universeel-dreigende gevaar van een nucleaire catastrofe tot onderwerp. In de keuze van zijn onderwerpen heeft de productieve romancier tot dusver een grote verscheidenheid aan de dag gelegd. Wie de sociale roman Bieten las, of Aage Nielsen, een lange-afstandsroman naar Scandinavisch recept, zal wellicht niet de behandeling hebben verwacht van een zo fantastisch gegeven, dat veeleer in de science-fiction thuishoort.

Het poëtische verhaal Klabbatse, dat een ruim succes oogstte, reveleerde echter reeds enkele trekken van F. Dalles fantasie, die nog duidelijker tot uiting komen in De Bom. Wanneer de werkelijkheid in Klabbatse nogal eens vertekend werd naar het spookachtige en sprookjesachtige toe, dan heeft de auteur ook weer in de uitwerking van een paar belangrijke fragmenten in De Bom aan zijn fantasie de vrije teugel gelaten. Die fantastische fragmenten, waarin de fictie nog sterker blijkt dan de werkelijkheid zelfs in het postnucleaire tijdperk ooit worden kan, mag men beschouwen als welkome en goedgeplaatste intermezzo's in een boek dat, gezien zijn meditatieve inslag en ondanks zijn geringe omvang, gevaar liep één-tonig te worden.

Hiermee wil ik niet de indruk wekken dat De Bom alleen maar een fantastisch verhaal zou zijn. De inhoud van het boek speelt zich op tenminste vier plans af. Vooreerst is er de kroniek in de ik-vorm van Bernard, een dertigjarige huisvader, die zich richt tot zijn schoonbroer Amir in Tel Aviv. Op de avond van de eerste dag dat de vernielingstuigen rondom de aarde cirkelen begint Bernard zijn relaas neer te pennen in de vorm van een gesprek met Amir. Deze bladzijden beslaan het grootste deel van het boek. Bernard verhaalt wat zich afspeelt in zijn huiskring en in de stad, nadat het nieuws van de cirkelende bommen werd bekendgemaakt. Hij last kranteknipsels in, die ons in de bondigste verslagstijl de paniek schetsen in andere delen van de wereld, ofwel informatie verstrekken over de toestand in reeds getroffen gebieden.

Het centrale gebeuren blijft zich echter in Bernards huiskring afspelen. Zijn moeder en andere familieleden komen bij hem inwonen.

[p. 142]

Wat met en onder deze mensen, die gevangen zitten onder de stolp van de bomcirkels, gebeurt, blijft echter in de kroniek tamelijk mat. Ik heb de indruk dat Felix Dalle uit dat dramatische gegeven niet alles heeft gehaald wat erin stak. Heeft hij welbewust vrede genomen met een summiere schets van zijn personages en met enkele beknopte - als het ware stenografisch genoteerde - aanduidingen van hun verhoudingen? Doen zijn personages veel meer dan over het uitzonderlijke gebeuren praten? Op enkele schaarse opflakkeringen na blijft alles in de huiskring ronddraaien, even geruisloos als de catastrofale gevaarten in het luchtruim. Tenminste, Bernards dempende kroniekstijl laat de psychologische weerslag van de nucleaire dreiging ternauwernood doorschemeren. Men wacht in Bernards kroniek ten gerieve van een niet nader geïdentificeerde Amir in Tel Aviv vergeefs op een vonk die een schok door hart en nieren ook op de lezer zou overdragen.

Op een tweede plan, dat in merkelijk grotere mate de aandacht van de schrijver gaande hield, ontwikkelt Felix Dalle de morele weerslag van de dreiging. Schrijven is voor Bernard ‘de alcohol van de nieuwe tijd’ (55) geworden. Voortgekomen uit zijn angst, bevrijdt zijn kroniek hem ook enigszins van zijn angst. ‘Ik heb angst en ik schrijf’, zegt hij (79). De nieuwe pre-nucleaire ziekte, de ‘angstziekte’, heeft ook hem te pakken en hij vlucht voortdurend in zijn studio, om met bevende hand zijn kwellingen te boek te stellen. Deze angst, die veel dieper reikt dan de schrik voor de fysische dood, gaat gepaard met een religieuze bewustwording. De bom heeft het geweten en het zondebesef bij velen wakker geroepen. Sommigen putten zich uit in edelmoedigheid; anderen trachten ijlings zware fouten te herstellen of op te biechten. Dat alles bewerkt de bom. In Bernard rakelt zij plots een reeds lang smeulend religieus bewustzijn op: ‘Zoals alles wat groeit, is plots in mij uit de rottende teelgrond van de angst het bewustzijn van Gods bestaan gegroeid.’ (88) Vroeger had hij Gods bestaan genegeerd of vagelijk geloofd aan ‘een God van de chemici en fysici’, met wie de mens echter geen contact kan hebben. De bom moest er zijn, zo schrijft hij, opdat ik mij de aanwezigheid van een God-Vader in mijn leven zou realiseren. Terwijl de aardbol aan het vergaan is, aanvaarden hij en zijn vrouw weer het leven.

Felix Dalle belicht de religieuze evolutie van de kroniekschrijver vooral in korte, cursief gedrukte mijmeringen, die soms in gebedsvorm gesteld zijn. Ze maken een doorlopende tekst uit, maar ze worden broksgewijze ingelast. Ze geven een begeleidend religieus commentaar bij de gebeurtenissen. Ze schenken ook meer psychologische densiteit

[p. 143]

aan de kroniekschrijver. Maar de (soms willekeurige) verbrokkeling van deze kroniek van Bernards inwendig leven bevordert niet de samenhang van het in zijn geheel vrij los gestructureerde boek.

Het is of de schrijver zelf de noodzaak aanvoelde om, zij het maar om het gevaar voor monotonie te ondervangen, zijn verhaalstof uit te breiden over de beperktheid van Bernards kronieken heen. Verruiming bereikt hij bijv. door de inlassing (alweer broksgewijze) van het aandoenlijke verhaal over Rodriguez en Bonita, die met de bommen boven hun hoofd nog willen trouwen. Weer een andere noot brengt het poëtische intermezzo over de Chinese dichter Hei-sakoo. Dit fragment, dat evenals het ingeschoven verhaal over de Spaanse gelieven, gerust uit het boek kan gelicht worden als een staaltje van verfijnde schrijfkunst, vertoont stijlkwaliteiten die men zelden in de kroniek zelf aantreft. Helemaal op het einde worden nog drie bladzijden aangehecht over de eskimojongen Ernak, die zijn iglo verlaat en met zijn hondenspan naar het zuiden trekt, op zoek naar zijn meisje. Wellicht was het de bedoeling van de schrijver met de inlassing van deze verhaaltjes een contrast te bekomen met de fysische en morele angstpsychose van de ‘gewone’ stervelingen die met de bom leven. Rodriguez en Bonita bouwen nog vlug een prieeltje van prille liefde op de rand van de afgrond; Hei-sakoo, die een natuurlijke dood sterft, glijdt uit deze wereld weg met al de rijkdom van zijn ongeschreven gedichten in zijn hart; Ernak rent over het noordpoolijs met een frisse levenslust, alsof er nooit één atoom gesplitst werd. Ook de schrijftrant en toonaard van deze fragmenten contrasteren scherp met de rest van het boek. Bernard hanteert doorlopend een elliptische, gehakte, nerveuze stijl, die soms verschraalt tot de beknoptheid van telexberichten. Dit moge zeer ‘functioneel’ zijn als aanduiding van zijn bange opgewondenheid en van de ‘angstziekte’ die hem zoals hij zegt, belet van op de lijnen te schrijven, maar daartegenover staan genoemde, in stilistisch opzicht zoveel rijker fragmenten, die ons herinnerden aan de poëtische verfijning in Klabbatse.

M.i. zijn de belangwekkendste fragmenten in De Bom de hallucinante droom-taferelen waarin Felix Dalle de post-nucleaire chaos in een ontwricht heelal uitbeeldt. In die dromen verschijnt steeds zekere meneer Huygenoot, een burgerman met bolhoed en regenscherm, die zich ontpopt tot een soort waanzinnige leerling-tovenaar in een laboratorium van interplanetaire afmetingen. De dromen schilderen de verdelging van de wereld in infernale taferelen en bovendien illustreren ze de ontwrichting van de menselijke geest in de persoon van Huygenoot, de bloedhond, de masochist, de pyromaan, de volslagen

[p. 144]

gek. In Bernards dromen wordt de verwoesting van de geesten, die de cirkelende tuigen op aarde teweegbrengen, opgedreven tot een satanische razernij. De droomscène bijv., waarin Bernard en Huygenoot als twee tragikomische poesjenellen door een wankelend en smeltend heelal huppelen (124-126), getuigt van een sterke verbeeldingskracht en van een bijzondere zin voor het gruwelijke. Het zijn echter maar dromen. Zolang wij in Bernards kroniek onder de cirkels van de werkelijke bom vertoeven, leven wij in een ietwat kleurloze werkelijkheid, waarvan niet een even beklemmende kracht uitgaat als van de zuiver fictieve droomscènes. Alles bij elkaar is De Bom een boek met vele facetten (realistische, lyrische, meditatieve, poëtische, fantastische...), die echter niet altijd even harmonieus tot één afgewerkt geheel werden versmolten.